Ba’o Nguoi-Viet
November 3, 2025
Trúc Phương/Người Việt
Trong khán phòng, khán giả vỗ tay rần rần, trừ tỷ phú Mark Zuckerberg ngồi đơ mặt. Đó là quang cảnh buổi lễ trao Music Innovator Award cho ca sĩ Billie Eilish 23 tuổi (trong khuôn khổ Wall Street Journal Magazine Innovator Awards), tổ chức tại Viện Bảo Tàng Nghệ Thuật Hiện Đại New York, đêm 29 Tháng Mười.
Nữ ca sĩ Billie Eilish tại buổi lễ trao giải Music Innovator Award ở New York, hôm 29 Tháng Mười. (Hình: Angela Weiss/AFP via Getty Images)
Nếu các vị là tỷ phú, làm tỷ phú để chi vậy?
Loan báo đóng góp từ thiện $11.5 triệu trong đêm nhận giải Music Innovator Award, Billie Eilish kêu gọi lòng trắc ẩn của giới tỷ phú: “Có vài vị ở đây nhiều tiền hơn tôi. Nếu các vị là tỷ phú, làm tỷ phú chi vậy. Không thù ghét gì cả nhưng mà làm ơn cho bớt tiền đi, các vị ơi” (… “If you’re a billionaire, why are you a billionaire? No hate, but yeah, give your money away, shorties”).
Sự kiện Billie Eilish ngay lập tức trở thành bản tin nóng trên loạt tờ báo, ở thời điểm mà số lượng tỷ phú toàn cầu tiếp tục tăng nhưng đóng góp từ thiện của họ kém hơn bao giờ hết. Theo báo cáo vào Tháng Giêng, 2024, của Oxfam International mang tựa đề “Takers Not Makers,” năm 2024 có thêm 204 tỷ phú mới, và tài sản của họ tăng nhanh gấp ba lần so với năm 2023. Oxfam dự báo có ít nhất năm người sẽ trở thành “ngàn tỷ phú” (trillionaire) trong thập niên tới.
Wall Street Journal cho biết thêm, tính đến giữa năm 2025, nước Mỹ có 1,135 tỷ phú, với tổng tài sản lên tới $5.7 nghìn tỷ – một con số khổng lồ; tuy nhiên, họ mới chỉ “cho đi” vỏn vẹn khoảng $185-201 tỷ trong khoảng chục năm qua. Liệu có phải thế giới đang chứng kiến một xu hướng “ích kỷ” hơn trong giới siêu giàu, hay chí ít là một sự thiếu tương xứng giữa giàu có và trách nhiệm xã hội?
Năm 2010, khi lập ra chương trình “Giving Pledge,” Warren Buffett và Bill Gates đã đưa ra lời kêu gọi gửi đến các đồng đạo trong nhóm 1% người giàu nhất thế giới: Hãy cho đi một nửa tài sản. Hàng chục người đã hưởng ứng. Nhiều tên tuổi lớn ở Thung Lũng Silicon cam kết tặng 99% giá trị tài sản ròng của họ cho các hoạt động/tổ chức thiện nguyện. Tuy nhiên, 15 năm sau, tính đến giữa năm 2025, báo cáo từ Viện Nghiên Cứu Chính Sách (Institute for Policy Studies, IPS) cho thấy chỉ… một trong 57 người ký tên đầu tiên đã cho đi một nửa tài sản kể từ khi họ cam kết “Giving Pledge.”
Nhiều tỷ phú ở vùng Vịnh San Francisco, những người từng được ca tụng là “ngọn hải đăng” mở đường cho nhân loại và cho mô hình thiện nguyện mới, trong thực tế chỉ cho đi chưa đến 20% tài sản. Một gia đình danh tiếng ở Thung Lũng Silicon thậm chí chưa đến 1%. Cùng lúc, tài sản của những tỷ phú trong danh sách ký “Giving Pledge” những ngày đầu tiên cách đây 15 năm đã tăng nhanh với tốc độ chưa từng có.
Những người đầu tiên ký “Giving Pledge” gồm nhiều nhân vật lớn ở Silicon Valley: Mark Zuckerberg (CEO Meta) và vợ Priscilla Chan; Jeffrey Skoll (chủ tịch sáng lập eBay); Dustin Moskovitz (đồng sáng lập Facebook) và vợ Cari Tuna. Tính đến nay, hơn 250 cá nhân, cặp vợ chồng và gia đình từ hơn 60 quốc gia đã ký cam kết “Giving Pledge.” Tuy nhiên, như nói ở trên, báo cáo IPS cho thấy 57 người ký đầu tiên vẫn còn rất xa đích. Hai cặp tỷ phú vùng Vịnh xa mục tiêu nhất cũng chính là những người tăng tài sản nhanh nhất: vợ chồng Mark Zuckerberg-Priscilla Chan và vợ chồng John-Ann Doerr thuộc công ty đầu tư mạo hiểm Kleiner Perkins.
“Có những người thực sự dũng cảm và thẳng thắn trong ‘Giving Pledge,’ và cũng có những người hèn hạ đan xen lợi ích cá nhân với nghĩa vụ thiện nguyện,” báo cáo IPS viết.
Theo báo cáo, Zuckerberg và Chan, hiện là những người giàu nhất trong nhóm ký ban đầu, tính đến nay chỉ cho đi vỏn vẹn $9.8 tỷ, trong tổng số tài sản hiện có là $235 tỷ. Cần nhắc lại, năm 2015, vợ chồng Mark Zuckerberg từng cam kết hiến tặng 99% cổ phần Facebook! Trong 15 năm qua, tài sản Mark Zuckerberg đã tăng 4,244%.
Tương tự, tài sản vợ chồng John-Ann Doerr tăng 617% kể từ năm 2010 và họ cho đi chỉ $101 triệu, trong đó có $34 triệu được chuyển vào quỹ riêng của họ, Beneficus Foundation. Năm 2022, John Doerr từng tuyên bố hiến $1.1 tỷ cho Đại Học Stanford nhưng đến nay mới chỉ giải ngân một phần nhỏ.
Đáng chú ý nhất, 79% số tiền quyên góp ($158 tỷ/$201 tỷ) không đến tay các tổ chức từ thiện hay đại học mà chảy vào… các quỹ tư nhân của chính các tỷ phú – như trường hợp tổ chức Beneficus Foundation của John Doerr nói ở trên. Nói cách khác, các tỷ phú đã rất “thông minh” khi “làm từ thiện” bằng cách bỏ tiền của họ vào túi của họ.
Như được tiết lộ từ báo cáo IPS, những quỹ từ thiện tư thường chỉ chi ra 5%, còn phần lớn tiền vẫn nằm yên trong két sắt, vừa mang lại ưu đãi thuế, vừa giúp họ được ca ngợi là “nhà từ thiện vĩ đại.” Điển hình nhất của trò láu cá này là vợ chồng Mark Zuckerberg. Họ dành 98% khoản “hiến tặng” chuyển cho tổ chức Chan Zuckerberg Initiative của chính họ.
Vấn đề ở chỗ, các quỹ từ thiện tư có thể thay đổi mục tiêu bất cứ lúc nào, khiến những tổ chức nào đang hóng tiền tài trợ của họ, như đã được hứa, cuối cùng chẳng nhận được đồng nào. Cụ thể, khi Chan Zuckerberg Initiative “thay đổi định hướng,” hàng chục tổ chức phi lợi nhuận ở Bay Area đã mất nguồn tài trợ; ít nhất một tổ chức thậm chí phải tạm ngừng hoạt động.
Với Elon Musk, đương sự từng cam kết đóng góp từ thiện vào năm 2012 nhưng gần như không cho gì đáng kể cho đến năm 2021, khi ông bán 15.7 triệu cổ phiếu Tesla trị giá hơn $16 tỷ và “tặng” $5.7 tỷ cho… quỹ riêng. Nhờ chiêu này, Elon Musk tránh được khoảng $4.6 tỷ thuế!
“Nếu các tỷ phú tiếp tục cho tiền vào quỹ riêng như hiện nay,” Bella DeVaan thuộc IPS cảnh báo, “chúng ta sẽ chứng kiến những quỹ gia tộc khổng lồ, được miễn thuế, trị giá hàng nghìn tỷ đô la – điều chưa từng có trong lịch sử từ thiện.”
Điều đáng nói nhất là tất cả những điều này xảy ra trong bối cảnh giới tỷ phú xài tiền rất mạnh cho các cuộc bầu cử chính trị để đổi lại được hưởng các chính sách ưu đãi từ chính phủ liên bang. Đó không khác gì hơn là hình thức tham nhũng, tạo nên hiện tượng mới gọi là “broligarchy” (từ chữ “bro” – tiếng lóng chỉ “anh em,” “bồ bịch; và “oligarchy” – chế độ đầu sỏ).
Những người tốt còn lại
Tuy nhiên, nước Mỹ với văn hóa hảo tâm và trắc ẩn vẫn còn đó. Không phải ai cũng giống Elon Musk, Mark Zuckerberg, Jeff Bezos, Sundar Pichai hay Tim Cook – những người sẵn sàng chi ra hàng triệu đôla để xây phòng khiêu vũ ở Chái Đông Tòa Bạch Ốc.
Trong danh sách 100 nhân vật đóng góp từ thiện nổi bật nhất năm 2025 của báo Time (TIME100 Most Influential People in Philanthropy 2025), người ta thấy có những gương mặt quen thuộc.
Một trong những người được Time nhắc là cựu thị trưởng New York Michael Bloomberg. Tính đến nay, Bloomberg đã quyên góp hơn $21 tỷ cho các lĩnh vực từ biến đổi khí hậu, giáo dục cho đến nghệ thuật. Chỉ riêng năm 2024, Bloomberg đã tặng $3.7 tỷ, trở thành nhà tài trợ cá nhân lớn nhất năm 2024.
Những khoản tài trợ đáng chú ý của Michael Bloomberg gồm $1 tỷ cho Đại Học Johns Hopkins – ngôi trường cũ của ông – giúp miễn học phí cho hầu hết sinh viên y khoa và tăng hỗ trợ tài chính cho sinh viên điều dưỡng và y tế công cộng; cùng $600 triệu tài trợ cho các trường y thuộc bốn đại học và cao đẳng da màu (HBCU – Historically Black Colleges and Universities). Cần nói thêm, đầu năm 2025, Bloomberg Philanthropies công bố kế hoạch hỗ trợ những nỗ lực giúp nước Mỹ thực hiện các cam kết trong Hiệp Định Paris về khí hậu, sau khi chính quyền Trump rút khỏi thỏa thuận này…
Người nữa cần kể là Oprah Winfrey. Tính đến nay, Oprah Winfrey đã quyên góp hơn $500 triệu cho từ thiện. Winfrey từng tâm sự rằng việc chứng kiến những học sinh tốt nghiệp từ học viện lãnh đạo dành cho nữ sinh Oprah Winfrey tại Nam Phi, được thành lập năm 2004, là “một trong những phần thưởng lớn nhất đời mình.” Trong đại dịch COVID-19, bà quyên góp $20 triệu để cung cấp thực phẩm. Bà cũng đóng góp $24 triệu cho Viện Bảo Tàng Lịch Sử và Văn Hóa Người Mỹ Gốc Phi thuộc Viện Smithsonian; tặng hàng chục triệu để hỗ trợ tái thiết sau các vụ cháy rừng ở Maui (Hawaii) năm 2023 và Los Angeles vào Tháng Giêng, 2025…
Và đó là những Melinda French Gates (vợ cũ của Bill Gates) và MacKenzie Scott (vợ cũ của Jeff Bezos). Từ cuối năm 2019 đến nay, MacKenzie Scott đã tặng $19.25 tỷ cho hơn 2,400 tổ chức. Phương pháp của Scott rất khác: không cần hồ sơ xin tài trợ, không yêu cầu báo cáo hằng năm, cũng không đặt ra vấn đề cụ thể cần giải quyết. Thay vào đó, bà và nhóm của mình chủ động tìm đến những tổ chức âm thầm làm công việc giúp những người bị gạt ra ngoài lề xã hội, trao cho họ khoản tài trợ từ $1 đến $50 triệu. Một báo cáo năm 2025 của Trung Tâm Hiệu Quả Từ Thiện (Center for Effective Philanthropy) gọi chiến lược của Scott là mang tính cách mạng.
Đó là K. Lisa Yang. Sinh viên các trường đại học hàng đầu nước Mỹ không lạ gì K. Lisa Yang, bởi tên bà được đặt tại các trung tâm khoa học ở Harvard, MIT và Cornell. Là cựu viên chức ngân hàng, Yang đã đóng góp tổng cộng $74.5 triệu chỉ riêng năm 2024, và là nhà tài trợ lớn cho các nghiên cứu học thuật nhằm bảo tồn hệ sinh thái hành tinh và hỗ trợ những người gặp khó khăn về thể chất hoặc nhận thức.
Tháng Hai, 2025, bà tặng Harvard $30 triệu để thành lập Trung Tâm Brain-Body. Năm 2024, bà tặng $35 triệu để xây Trung Tâm Sức Khỏe Động Vật Hoang Dã tại Đại Học Cornell và $28 triệu để khởi động Trung Tâm Kỹ Thuật và Nghiên Cứu tại MIT – một phần trong sáu trung tâm nghiên cứu trị giá $200 triệu mà Yang bắt đầu hỗ trợ từ năm 2017. Báo Time cho biết, các khoản đầu tư nghiên cứu của bà K. Lisa Yang – từ khoa học thần kinh, liệu pháp y học, mô hình tính toán đến sinh học nhân tạo – đã bắt đầu mang lại kết quả.
Trong khuôn khổ giới hạn, không thể liệt kê hết. Tất cả cho thấy lương tri và trắc ẩn vẫn còn đó. Nó nhắc rằng sự “vĩ đại” của một tài sản đôi khi rất nhỏ bé, nếu ông chủ tầm thường của nó không có lòng “quảng đại” và không biết thẹn khi nghe người ta hỏi “làm tỷ phú để chi vậy?” [kn]