Theo đài Radio Pháp Quốc Tế – RFI
Số báo cổ nhất của tờ Gia Định báo được lưu trữ ở đâu ? Chắc hẳn rất nhiều người sẽ bất ngờ khi biết là số báo này được lưu ở Thư viện đại học Các ngôn ngữ và Văn minh BULAC tại Paris.
Cho đến ngày 31/05/2023, người quan tâm có thể nhìn thấy số 4, xuất bản ngày 15/07/1865, cùng với rất nhiều tác phẩm cổ khác trong khuôn khổ triển lãm « Chữ quốc ngữ, nhân tố cơ bản trong sự đổi mới văn hóa Việt Nam từ năm 1860 đến 1945 ».
Những tác phẩm này nằm được đặt trong tủ kính, ngay lối đi chính ở tầng trệt của thư viện để mọi độc giả có thể ngắm. Chị Nguyễn Thị Hải, phụ trách phông tiếng Việt và triển lãm, giới thiệu :
« Đây là một triển lãm nhỏ do BULAC tổ chức. Người xem có thể xem rất nhiều cuốn sách mà trước đây chỉ được nghe nói đến, ví dụ từ điển của Alexandre de Rhodes, từ điển của Taberd, hoặc những cuốn sách đầu tiên được xuất bản bằng chữ quốc ngữ ở Thái Lan, những cuốn sách được xuất bản bằng chữ quốc ngữ của Trương Vĩnh Ký, cuốn tiểu thuyết đầu tiên theo phong cách phương Tây ở Việt Nam như Truyện thầy Lazaro Phiền của Nguyễn Trọng Quản, hoặc tờ Gia Định báo, tờ báo chữ quốc ngữ đầu tiên, với số báo được gọi là cổ nhất hiện nay được lưu trữ tại BULAC.
Các bạn cũng có thể nhìn thấy những cuốn sách dịch của Trương Vĩnh Ký, những cuốn sách dịch của Nguyễn Văn Vĩnh xuất bản từ những năm 1909 như Tam quốc chí diễn nghĩa hoặc Ba người lính ngự lâm pháo thủ, Những người khốn khổ hoặc Qui-li-vơ du ký… Những cuốn sách đó được lưu trữ ở BULAC từ rất lâu mà có rất nhiều độc giả không biết đến. Đây là lần đầu tiên BULAC giới thiệu đến độc giả những cuốn sách được xuất bản bằng chữ quốc ngữ từ giữa thế kỷ XIX đến nửa đầu thế kỷ XX ».
Một trong những phông tiếng Việt cổ nhất Pháp
Phông tiếng Việt của BULAC là một trong những phông cổ nhất Pháp, khoảng 150 tuổi vào năm 2023, rất phong phú với khoảng 13.000 đầu sách (16.500 cuốn), cùng với khoảng 100 tạp chí và đầu báo. BULAC mở cửa rộng rãi cho công chúng, không cần bất kỳ điều kiện nào.
Mai Lan Urrizalqui, học thạc sĩ ngành Quan hệ Quốc tế tại trường INALCO, một độc giả thường xuyên của BULAC, cho biết :
« Em học tiếng Việt vì em là người Pháp gốc Việt. Em thường đến BULAC để đọc sách về khoa học xã hội và nhân văn Việt Nam vì có nhiều sách về khoa học chính trị và kinh doanh quản lý ở Việt Nam. Ngoài ra cũng có nhiều sách về nghiên cứu ở Việt Nam và ngữ pháp để luyện tập tiếng Việt ».
Lou Vargas, hiện là nghiên cứu sinh tiến sĩ ngành Lịch sử tại Trường Cao đẳng Thực hành (EPHE), học tiếng Việt vì đam mê từ nhỏ nhờ một người bạn gốc Việt :
« Trước đây khi em học tiếng Việt, em đến BULAC thường xuyên để tra từ điển, đọc các tác phẩm văn học Việt Nam, xem cách nghiên cứu về địa lý, lịch sử, văn hóa của Việt Nam. Bây giờ, em đang làm luận án tiến sĩ về bia hậu. Vì BULAC mở cửa cho tất cả mọi người, cho nên em cũng thường xuyên quay lại đây để làm việc, để mượn sách và hôm nay em đến để trả sách ».
Phông tiếng Việt của BULAC được gộp từ nhiều thư viện khác nhau : một phần của Viện Viễn Đông Bác Cổ – EFEO, Khoa Ngôn ngữ và Văn minh Đông Á – LCAO của Đại học Paris Cité và nhất là từ Thư viện liên đại học các ngôn ngữ phương Đông – BIULO. Sách báo bắt đầu được sưu tập ngay năm 1869 khi Trường Sinh ngữ phương Đông – INALCO mở khoa tiếng Việt và đặc biệt là nhờ công của Abel Des Michel, năm 1872 được bổ nhiệm làm giáo sư Trường Sinh ngữ phương Đông. Ngoài viết sách, ông còn liên kết với các nhà nghiên cứu Việt Nam thời đó, như Trương Vĩnh Ký, Trương Minh Ký, Huỳnh Tịnh Của để mua sách xuất bản ở Sài Gòn rồi đưa sang Pháp làm công cụ giảng dạy và nghiên cứu tiếng Việt tại Paris. Chị Nguyễn Thị Hải nói tiếp :
« Ở BULAC có rất nhiều sách được coi là một phông không chỉ chứng kiến cho việc dạy tiếng Việt ở Paris, mà nó còn là một nhân chứng lịch sử cho sự phát triển của chữ quốc ngữ và phổ biến chữ quốc ngữ ở Việt Nam. Trong số sách quốc ngữ, có thể thấy những cuốn từ điển được xuất bản từ khi hình thành chữ quốc ngữ, như Từ điển Việt-Bồ-Latinh, Phép giảng tám ngày của Alexandre de Rhodes xuất bản năm 1651, cuốn Từ điển Annam-Latin và Latin-Annam của Taberd xuất bản năm 1838.
Sau đó vào khoảng những năm 1850, có thể thấy những cuốn sách chủ yếu là giáo lý tôn giáo và những câu chuyện kể về tôn giáo được xuất bản bằng chữ quốc ngữ ở Thái Lan, ví dụ Giáo lý yếu lý quốc ngữ. Từ năm 1860, việc in ấn bằng chữ quốc ngữ ở Nam Kỳ bắt đầu phát triển, nên có rất nhiều sách đầu tiên được in bởi Bản in Nhà nước.
Chúng ta có thể thấy Chuyện đời xưa của Trương Vĩnh Ký xuất bản năm 1866. Đó là bản xuất bản đầu tiên và là một bản rất đặc biệt bởi vì chúng ta biết đến Chuyện đời xưa của Trương Vĩnh Ký với những bản tái bản sau này, chỉ với khoảng 74 truyện kể, trong khi bản đầu tiên năm 1866 có tất cả khoảng hơn 100 truyện. Vì trong đó có những chuyện không phù hợp với giáo lý Công Giáo nên đã bị kiểm duyệt và bị xóa bỏ. Đây là bản đặc biệt mà BULAC đang giữ ».
Kho sách Hán-Nôm và tạp chí quý hiếm
Phông tiếng Việt của BULAC còn nổi tiếng với nhiều đầu sách Hán-Nôm quý hiếm. Tất cả đều có thể tra trực tuyến trên trang web của thư viện. Đây là kho báu mà chị Nguyễn Thị Hải không giấu niềm tự hào :
« Hiện nay, trong phông tiếng Việt ở BULAC có khoảng hơn 100 đầu sách Hán-Nôm và chủ yếu là sách văn học, vì mối liên hệ đặc biệt giữa Trường Sinh ngữ phương Đông với các nhà học giả ở Nam Kỳ thời đó như Trương Vĩnh Ký, cho nên các tác phẩm được mua, tức là các sách Hán-Nôm thời kỳ đó, chủ yếu là các tác phẩm văn học được lưu truyền rất rộng rãi ở miền Nam Việt Nam, cũng như là những tác phẩm tuồng, ví dụ tuồng Kim Vân Kiều hoặc Lục Vân Tiên, tiếp theo là các tác phẩm văn học như Lâm Sinh Lâm Thoại hoặc Cung oán ngâm khúc… Tất cả những tác phẩm đó đều được lưu ở BULAC.
Nếu các bạn muốn tìm hiểu, trên trang web của thư viện BULAC, khi vào đến trang danh mục thư viện, thì sẽ thấy danh sách mà chúng tôi tạo ra cho độc giả để độc giả dễ dàng tiếp cận hơn. Các bạn sẽ thấy danh mục : Sách Hán-Nôm, trong đó có khoảng hơn 100 đầu sách và có thể xem trực tiếp trên đó ».
Như đề cập ở trên, số báo cổ nhất còn lại của tờ Gia Định báo hiện được lưu tại BULAC. Kho tạp chí phong phú được ghi trong danh mục « Tất cả những các tạp chí của Việt Nam xuất bản trước năm 1945 » để độc giả dễ dàng truy cập trên thư mục của thư viện.
« Ở BULAC có tất cả nào khoảng 70 đầu báo trước năm 1945, trong đó phải kể đến Gia Định báo, tờ báo quốc ngữ đầu tiên được xuất bản ở Sài Gòn năm 1865. Hiện nay chúng ta được biết là số báo cổ nhất còn giữ được cho đến nay là số 4 của tờ Gia Định báo xuất bản ngày 15/07/1865 thì hiện nay BULAC là thư viện duy nhất có được tờ báo này.
Ở BULAC, các bạn có thể đọc được rất nhiều tờ báo khác được xuất bản ở Nam Kỳ, ví dụ Lục Tỉnh Tân Văn, Nông Cổ Mín Đàm, An Hà báo, hoặc những tờ báo sau này, như Nam Phong tạp-chí, thậm chí chắc các bạn đã nghe đến báo tên là Tập báo ta (Notre Revue) của Nguyễn Văn Vĩnh được xuất bản vào năm 1909 thì ở BULAC cũng có, tiếp theo phải kể đến những tờ như Phụ nữ Tân văn, Sông Hương, Đông Dương tạp chí».
Trong lúc tham quan thư viện, chúng tôi gặp Nguyễn Văn Phúc, một nghiên cứu sinh Việt Nam ở Ý tham gia chương trình trao đổi sáu tháng với Trung tâm Nghiên cứu Đông Nam Á (CASE) tại Paris. Thư viện BULAC là một nguồn tài liệu hữu ích cho nghiên cứu của Phúc.
« Chủ đề nghiên cứu của em là về mối liên hệ giữa luật và giới tính dưới tầm nhìn lịch sử. Em sẽ nghiên cứu về mối quan hệ giữa hai vấn đề này theo dòng thời gian phát triển ở Việt Nam và cũng so sánh với Trung Quốc và với Pháp để làm rõ chủ đề. Em biết đến thư viện BULAC vì BULAC có nhiều tài liệu về Việt Nam, không những về văn hóa, mà có một số tài liệu về luật đúng với chuyên ngành của em. Đến cuối tháng Tư này em trở về Ý. Trong quá trình 6 tháng, em đã hoàn thành được một chương của luận văn, nghiên cứu về khoảng thời gian phong kiến của Việt Nam ».
Được thành lập năm 2011, thư viện BULAC là một đơn vị công, không trực thuộc bất kỳ trường đại học nào như nhiều người vẫn lầm là của INALCO. Thư viện mở cửa miễn phí cho tất cả mọi người từ 10 đến 22 giờ hàng ngày và cung cấp rất nhiều dịch vụ tiện ích cho sinh viên, nhà nghiên cứu. Chị Nguyễn Thị Hải cho biết phông tiếng Việt vẫn không ngừng được mở rộng, bổ sung rất nhiều đầu sách báo mới hàng năm.
« Có thể nói rằng phông tiếng Việt ở BULAC là một trong những phông tiếng Việt cổ của nước Pháp và có thể nói là duy nhất được thường xuyên cập nhật những nghiên cứu mới về Việt Nam. Hiện nay, mỗi năm với nguồn kinh phí hiện tại, chúng tôi có thể mua khoảng tầm 200 đầu sách và chủ yếu là đầu sách tiếng Việt được gửi từ Việt Nam sang, cùng với 25 đầu báo, cũng chủ yếu bằng tiếng Việt.
Về phần mua sách báo tiếng Việt, chúng tôi liên hệ với một công ty xuất khẩu sách tại Việt Nam. Họ có thể gửi cho chúng tôi danh mục để chúng tôi chọn. Bên cạnh đó, bản thân tôi cũng phải tìm trên tất cả các kênh hoặc mạng xã hội để biết được những xuất bản mới ra, đặc biệt là những cuốn sách phục vụ cho nhu cầu của sinh viên, cũng như các nhà nghiên cứu Việt Nam học ở đây để có thể cập nhật những nghiên cứu mới nhất ở Việt Nam giúp cho sinh viên, cũng như các nhà nghiên cứu ở Pháp có thể có những cái nhìn trao đổi và những cái nhìn cập nhật nhất đối với sự phát triển nghiên cứu tại Việt Nam hiện nay ».
Một trong những tài liệu quý hiếm giúp thư viện của Viện Viễn Đông Bác Cổ Paris trở thành một trong những trung tâm quan trọng trong giới nghiên cứu về Đông Dương và Việt Nam là bộ sưu tầm 20.000 ván khắc Hán Nôm. Đây là kho tài liệu quan trọng giúp tái dựng cổ sử Việt Nam.
Ngoài ra, còn phải kể đến bộ sưu tập tranh dân gian Việt Nam với khoảng 400 bức tranh do nhà nghiên cứu Maurice Durand thu thập. Được bảo quản trong điều kiện tốt, bộ sưu tập đa dạng và phong phú về nhiều đề tài khác nhau : cuộc sống thường nhật, các ngành nghề nhỏ, chúc tụng và những tấm bùa hộ mệnh, tôn giáo và tín ngưỡng, lịch sử, văn học, giáo dục, tục ngữ, ngạn ngữ…
Cuối cùng, còn có hơn 3.000 đầu sách về Việt Nam, trong đó có rất nhiều sách cổ, trên tổng số gần 33.000 tác phẩm thuộc kho Đông Nam Á. RFI đã có dịp được ngắm hai tác phẩm cổ liên quan đến Việt Nam, được in năm 1631 và 1646, hiện không còn phục vụ độc giả.
« Tôi mang ra đây mấy cuốn sách cổ để giới thiệu. Cuốn sách nhỏ này có từ thế kỷ XVII, có tựa đề Relations de la nouvelle mission des Pères de la Compagnie de Jésus au Royaume de la Cochinchine (tạm dịch : Mối quan hệ của phái đoàn các Cha dòng Tên với Vương quốc Nam Kỳ). Tác phẩm được dịch từ tiếng Ý và là một trong số những cuốn sách cổ nhất của bộ sưu tập được thu thập ở Hà Nội. Hầu hết bộ sưu tầm được hình thành từ những cuốn hồi ký du lịch hay những cuốn sách của các nhà truyền đạo miêu tả Nam Kỳ thời kỳ đó.
Còn đây là một cuốn khác, Histoire du Royaume de Tonquin (Lịch sử Vương quốc Bắc Kỳ), cũng là một tác phẩm có từ thế kỷ XVII. Chúng tôi có nhiều tác phẩm về những tiếp xúc đầu tiên của phương Tây với Đông Dương và Việt Nam. Tiếp theo, còn có những kho sách liên quan đến nghiên cứu Đông Dương từ lúc Viện Viễn Đông Bác Cổ được thành lập ở châu Á, trong đó có rất nhiều nghiên cứu khảo cổ, nhân chủng học và triết học đáng quý ».
Viện Viễn Đông Bác Cổ nằm trong quần thể Nhà Châu Á (Maison de l’Asie), tọa lạc trong quận 16 nổi tiếng của Paris, ngay gần Trocadéro và quảng trường Nhân Quyền (Parvis des droits de l’homme) nhìn ra tháp Eiffel. Đây cũng là trụ sở của nhiều trung tâm nghiên cứu về châu Á khác thuộc các trường Nghiên cứu nâng cao về Khoa học Xã hội (EHESS) và trường Cao Đẳng Thực Hành (EPHE), như trung tâm nghiên cứu Ấn Độ, Trung Hoa hiện đại và đương đại, Đông Nam Á (CASE) và Tây Tạng, cũng như thư viện của những cơ sở này.
Dù độc giả đến đây có thể tra cứu được các kho sách của cả ba trường trên (EFEO, EPHE và EHESS), nhưng số lượng người đọc không nhiều so với các thư viện khác. Chị Magali Morel giải thích :
« Vì Viện Viễn Đông Bác Cổ là một cơ quan chuyên biệt. Chúng tôi đón sinh viên cao học, các nhà nghiên cứu trong nhiều lĩnh vực trọng điểm, rất đặc biệt. Hiện chúng tôi đang cố trao đổi nhiều hơn nữa với bên ngoài vì cần phải tiếp nhận những công nghệ mới và trao đổi với mạng xã hội… Đây cũng là dự án mà chúng tôi đang làm để mở rộng hơn một chút và có thể để lập một địa điểm năng động hơn. Đúng là chúng tôi là một cơ quan chuyên biệt, nhưng dù sao cũng mở rộng với tất cả ».
Ngoài trụ sở tại Paris, Viện Viễn Đông Bác Cổ có mặt tại Pondichéry, Ấn Độ. Trong khu vực Đông Nam Á có các trung tâm hoặc chi nhánh ở Lào, Việt Nam, Cam Bốt, Thái Lan và Indonesia. Riêng Miến Điện mới chỉ có một đại diện. Cuối cùng, Viện Viễn Đông Bác Cổ cũng có mặt ở Nhật Bản và mới đây một văn phòng đã được mở ở Trung Quốc.
