August 24, 2025
Trúc Phương
Ngày 19 Tháng Tám, trên trang Facebook cá nhân, ông Nguyễn Đình Bin, cựu thứ trưởng thường trực Bộ Ngoại Giao Việt Nam, một lần nữa nhắc lại việc cần phải hỏa táng thi hài ông Hồ Chí Minh. Trong thực tế, cái gọi là “di thể” hoặc “thi hài” không hề tồn tại. Những gì được thấy trong lăng Lenin, Mao Trạch Đông, Hồ Chí Minh, hay Kim Nhật Thành chỉ là những phần rất ít còn sót lại của một thi thể và được chắp vá chằng chịt để tạo nên hình tượng giống thật nhằm phục vụ mục đích tuyên truyền.
Tổng Thống Emmanuel Macron của Pháp đặt vòng hoa tại lăng ông Hồ Chí Minh hôm 26 Tháng Năm. (Hình minh họa: Ludovic Marin/AFP via Getty Images)
Muốn… “đầu thai” cũng không thể!
Nằm đó, trong lăng, những Lenin, Mao Trạch Đông, Hồ Chí Minh, hay Kim Nhật Thành trở thành biểu tượng bất tử của chế độ. Xác không còn là… “xác” theo nghĩa đen của từ này mà trở thành công cụ tuyên truyền, tạo cảm giác rằng lãnh tụ “vẫn sống,” và người dân bị buộc phải chiêm ngưỡng như thần như thánh. Xác lãnh tụ trở thành công cụ kiểm soát ký ức và lịch sử. Bằng cách duy trì sự “hiện diện” của người quá cố, chế độ định hình cách thế hệ sau nhìn nhận về lãnh tụ, nhấn mạnh sự trường tồn của tư tưởng lãnh tụ, tạo ra một dạng tín ngưỡng dân gian.
Điều mâu thuẫn trớ trêu nhất là trong khi cố “bảo quản” di thể lẫn di sản của “Người,” hậu thế của “Người” lại cực kỳ tàn bạo trong việc đối xử với xác của “Người.” Bằng nhiều kỹ thuật “hành xác,” vật lên vật xuống, nhào nặn, tiêm chích đủ kiểu với vô vàn phương pháp can thiệp trong quá trình bảo quản, người ta đã làm điều mà tâm linh người Á Đông luôn kiêng kỵ: Tránh tối đa việc đụng đến thi thể người quá cố. “Người” đã không thể yên nghỉ nơi “chín suối.” Trong Phật Giáo hay nhiều tín ngưỡng truyền thống, việc “hành xác” người chết có thể bị coi là ngăn cản luân hồi, hay nói theo ngôn ngữ bình dân là “chết không đầu thai.”
Việc giữ lại xác của những Lenin, Mao Trạch Đông, Hồ Chí Minh, hay Kim Nhật Thành không phải là cách ướp xác như Ai Cập cổ đại. Trong trường hợp đang nói, việc giữ lại xác được thực hiện theo cách sao cho toàn bộ thi thể phải “nguyên vẹn,” chứ không phải là cái xác khô, với hình dong và nhất là khuôn mặt phải nguyên vẹn y như lúc sinh tiền. Để làm được điều đó, gần như toàn bộ thi thể phải bị phá tan nát, theo cách rất man rợ và rùng rợn.
Thi thể Lenin, Mao, Hồ… đã “bị” làm gì?
Trong trường hợp Lenin, nhóm chuyên gia giải phẫu và nhà sinh hóa trực thuộc Trung Tâm Nghiên Cứu Khoa Học và Phương Pháp Giảng Dạy Công Nghệ Sinh Hóa Moscow được giao nhiệm vụ bảo quản thi thể “Người.” Từ thập niên 1920 cho đến 1991, việc bảo quản thi hài Lenin là ưu tiên khoa học hàng đầu của Liên Xô. Ông Alexei Yurchak, giáo sư nhân chủng học đại học UC Berkeley, Hoa Kỳ, đã viết nhiều về quy trình này trong đó có công trình nghiên cứu “Bodies of Lenin: The hidden science of communist sovereignty” phát hành năm 2015 (nguồn: “How the quest to preserve Lenin’s body helps the living,” PBS).
Dù gia đình và vợ Lenin (bà Nadezhda Krupskaya) muốn an táng ông nhưng lãnh tụ Joseph Stalin quyết định xây lăng mộ và giữ lại vĩnh viễn thi thể Lenin. Tháng Ba, 1924, Bác Sĩ Vladimir Vorob’ev và nhà sinh hóa Boris Zbarskii thuộc Viện Y Moscow được yêu cầu áp dụng phương pháp ướp xác của họ cho thi thể Lenin. Tháng Bảy, họ báo cáo rằng thi thể có thể giữ nguyên trạng vô thời hạn, miễn là được tái ướp và chăm sóc định kỳ. Tuy nhiên, toàn bộ hệ thống động mạch và tĩnh mạch của thi thể phải bị tách cắt bỏ. Tất cả những gì còn sót lại của cơ thể Lenin là bộ xương, da, mô cơ và “hình dáng” bên ngoài. Toàn bộ nội tạng và não cũng bị lấy ra.
Do không thể tiêm hóa chất qua mạch máu như thông thường, người ta sử dụng kỹ thuật vi tiêm (micro-injection) để bơm dung dịch bảo quản vào từng phần cơ thể. Nhóm kỹ thuật cũng phát minh bộ đồ cao su hai lớp phủ lên thi thể để duy trì lớp dung dịch hóa chất lưu thông bên dưới. Bộ vest đen như thấy hiện nay mà ông Lenin “mặc” là nhằm phủ che lên bộ đồ cao su đó. Hai năm một lần, toàn bộ thi hài được tái ướp bằng cách ngâm trong nhiều dung dịch khác nhau: glycerol, formaldehyde, potassium acetate, alcohol, hydrogen peroxide, acetic acid, và acetic sodium. Mỗi lần ngâm kéo dài khoảng sáu tuần.
Thi hài Lenin luôn được theo dõi để phát hiện và xử lý ngay lập tức các dấu hiệu xuống cấp. Đặc biệt diện mạo bên ngoài. Theo Giáo Sư Alexei Yurchak, “Lenin” hiện được gắn lông mi giả. Mũi, khuôn mặt, hốc mắt, và nhiều phần khác cũng được “tạo hình lại” bằng hỗn hợp paraffin, glycerin và carotene… Nói cách khác, có thể thấy rằng “người nằm đó” có vẻ là… Lenin nhưng chẳng phải là “nguyên bản” Lenin.
Tất cả là “đồ giả”
Tương tự là trường hợp Mao Trạch Đông. Bản thân ông Mao từng yêu cầu được hỏa táng sau khi chết, nhưng Bộ Chính Trị Đảng Cộng Sản Trung Quốc, đặc biệt bà vợ Giang Thanh của ông, quyết định rằng ông Mao phải tiếp tục “sống mãi.” Trong bài báo “Preserving Chairman Mao: embalming a body to maintain a legacy” tờ The Guardian cho biết, trước khi xác Mao trương sình phân hủy, ông Tạ Phiêu (Xie Piao), một viên chức phụ trách dự án thử nghiệm làm mát bằng nhiệt điện, bị triệu tập giữa đêm và được giao nhiệm vụ làm lạnh thi thể Mao.
Khi đến Đại Lễ Đường Nhân Dân, ông Tạ Phiêu thấy thi thể “người cầm lái vĩ đại” nằm trong một quan tài gỗ trong căn phòng nóng rực vì ánh đèn điện. Nhóm ông Tạ Phiêu tìm cách đưa nhiệt độ phòng xuống còn 4-5 độ C. Họ không được phép làm đông lạnh thi thể. Chỉ trong vài giờ, khí nitơ bao quanh thi thể được làm lạnh xuống 8 độ C.
Tám ngày sau khi kết thúc công việc ở Đại Lễ Đường, ông Tạ được yêu cầu rời đi. Ông không biết nhiều về việc ướp xác, trong đó có việc hút sạch dịch trong cơ thể rồi bơm formaldehyde vào. Sau này, trong hồi ký, ông Lý Chí Thỏa (Li Zhisui), bác sĩ riêng của ông Mao, kể rằng, khi bơm formaldehyde vào, đầu của ông Mao “sưng phù lên như trái banh.” Cần nói thêm, Tháng Tám, 2016, khi tạp chí trí thức tự do Viêm Hoàng Xuân Thu (Yanhuang Chunqiu) đăng bài thuật những gì ông Tạ Phiêu kể, họ liền bị đóng cửa.
Bất luận phương pháp gì, để giữ xác “tươi mới,” và trông “Người như đang ngủ,” thật ra chỉ bộ xương là phần duy nhất còn thuộc về xác của “Người.” Mắt giả, lông mi giả, móng tay móng chân giả, tóc cũng giả tất… Thậm chí da cũng giả vì không có da thật nào có thể tồn tại vĩnh viễn, bất luận nó được ngâm trong dung dịch bảo quản. Hơn nữa, sau nhiều lần thi thể bị lật qua lật lại trong quá trình thực hiện ngâm dung dịch, da bị bong tróc gần như hoàn toàn. “Người” nào cũng thế cả – từ Lenin đến Kim Nhật Thành (Kim Il-sung), Kim Chính Nhật (Kim Jong-il); từ Mao Trạch Đông đến Hồ Chí Minh…
Để lại, để làm gì?
Hồ Chí Minh chỉ khác những người kia là… “lận đận” hơn nhiều. Sau khi chết, Hồ Chí Minh còn trải qua nhiều “kiếp nạn.” Như được thuật trong bài “50 năm gìn giữ thi hài Bác Hồ và những chuyện bây giờ mới được kể” (báo Tuổi Trẻ), thì “trong sáu năm kể từ khi Người qua đời năm 1969 đến 1975, thi hài của Chủ Tịch Hồ Chí Minh được di chuyển tổng cộng sáu lần do nhiều nguyên nhân, điều kiện khác nhau…” Theo đúng nghĩa đen, Hồ Chí Minh khi chết cũng không yên, dù những ngày trước khi chết, ông bị “hành” lên “hạ” xuống liên tục, bị “phong tỏa” quyền lực, trở thành lãnh tụ bù nhìn trước sự thao túng của bộ đôi Lê Duẩn và Lê Đức Thọ.
Bất luận thi thể trong Lăng Hồ Chí Minh có là tượng sáp hay không, và dĩ nhiên là… “không” (như được khẳng định trong bài báo “Lời giải cho thắc mắc ‘thi hài Bác’ là thật hay tượng sáp,” báo Pháp Luật Việt Nam) thì chắc chắn cái gọi là thi thể Hồ Chí Minh, tương tự Mao hoặc Lenin, đã không còn lại nhiều vết tích DNA của “nguyên bản” Hồ Chí Minh. Xác của ông chẳng khác gì là hình người “nhân tạo.” Hơn nữa, phương pháp ướp xác tất cả họ, về căn bản, đều giống nhau, đều xuất phát từ “lò” Liên Xô.
“Về cơ bản, nguyên tắc ướp xác giống như ngâm thực phẩm. Để bảo quản lâu dài, người ta cần tạo ra môi trường vô trùng,” theo Giáo Sư Sue Black thuộc Trung Tâm Giải Phẫu và Nhận Dạng Con Người, đại học University of Dundee, Anh (Nguồn: “Who, What, Why: How do you embalm a leader?” BBC), người ta phải thay đổi hoàn toàn thành phần hóa học của mô và loại bỏ mọi vi khuẩn, để nấm mốc không thể phát triển. Một lượng lớn cồn, glycerol (giúp cơ thể không bị mất nước) và formalin (hóa chất giúp diệt vi sinh vật) được bơm vào cơ thể. Người ta thậm chí pha sắc hồng (pinkish tint) vào formalin để cơ thể có màu “tươi tự nhiên,” rồi còn cấy tóc, gắn mi…
Dù thế nào, những Vladimir Lenin, Mao Trạch Đông, Hồ Chí Minh, Kim Nhật Thành… cũng gần như rất giống nhau. Họ là lãnh tụ sống mãi với lịch sử của đảng họ nhưng họ là những kẻ tội đồ dân tộc đối với không ít người dân của họ.
Mặt trái của sự bất tử hóa ký ức Mao hay bất tử hóa ký ức Hồ Chí Minh, hóa ra, một cách ngoài ý muốn, lại đồng nghĩa với việc những gì họ mang đến cho dân tộc họ vẫn tiếp tục được nhắc nhớ, bằng cái nhìn gay gắt và đầy phán xét. Chẳng có nhân vật lịch sử nào không được hậu thế đánh giá lại. Thi thể trong lồng kính không biết nói và không thể biện hộ cho tội ác của mình, nhưng, càng chậm chôn cái xác giả của họ thì tội ác thật của họ sẽ còn tiếp tục “tươi mới” với thời gian. [đ.d.]