Ba’o Tieng Dan
26/08/2025
Trần Trung Đạo
25-8-2025
Hai đảng Cộng sản Việt Nam và Cuba là hai anh em từng chia ngọt sẻ bùi trong suốt thời kỳ Chiến tranh lạnh, từng đổ máu cho tham vọng của các đảng Cộng sản đàn anh. Cuba đổ máu ở Angola, Nicaragua, CSVN đổ máu ở Miên, Lào.
Ngày 28 tháng 9 năm 2009, ông Nguyễn Minh Triết, chủ tịch nước CSVN, thăm Cuba và tại đây ông phát biểu: “Việt Nam Cuba, như là trời đất sinh ra, một anh ở phía Đông, một anh ở phía Tây, chúng ta thay nhau canh giữ hòa bình cho thế giới. Cuba thức thì Việt Nam ngủ, Việt Nam gác thì Cuba nghỉ”.
Nhiều người nghĩ ông Nguyễn Minh Triết ví von một cách vô duyên nên cười mai mỉa mà quên đi ý nghĩa rất thật trong câu nói của ông. Ông nói đúng. Giờ đây trong cảnh chợ chiều, những tên lái buôn quốc tế đã phá sản hay bỏ đi, hai anh em canh cánh một mối lo cho tương lai chủ nghĩa xã hội còn xa hơn đường lên sao hỏa. Nhìn lại hai đảng, thân thể già nua, bệnh hoạn, hai cánh tay tuyên truyền và trấn áp một thời gân guốc đang mỗi ngày thêm run rẩy và yếu dần. Trí nhớ còn tốt nhưng chỉ nhớ những chuyện đáng quên đi.
Chưa bao giờ người anh em Cuba của CSVN phải chịu đựng nghèo đói như hôm nay. Tại Cuba, ngoại trừ giới lãnh đạo đảng, người dân thiếu gần như mọi thứ cần thiết cho đời sống, từ điện nước tới thức ăn. Tháng 3 năm 2024, Cuba lần đầu tiên phải gởi thư lên Liên Hiệp Quốc để xin sữa cho trẻ em. (Cuba for the first time asks UN for urgent aid to provide milk for children, El Pais, MAR 01, 2024 – 07:04 EST).
Trong suốt thế kỷ 19, Cuba là nước giàu nhất ở châu Mỹ La Tinh với sự phát triển của các ngành thuốc lá, mía, café. Vào thời điểm 1959, GDP theo đầu người Cuba là 2.067 dollar. Mức phát triển này gần với các nước đang phát triển trong khu vực như Ecuador (1.975), Jamaica (2.541), Panama (2.322).
Theo cập nhật mới nhất của Federal Reserve Bank of St. Louise, GDP trên đầu người chính thức vào ngày 2 tháng 7 năm 2025 là 7.433 dollar nhưng lương trung bình của công nhân Cuba chỉ từ 15 đến 30 dollar mỗi tháng. Nếu khấu trừ mức lạm phát, tiền lương của công nhân Cuba không tăng một đồng nào trong suốt 20 năm qua.
Theo báo El País, tờ báo có uy tín nhất trong ngôn ngữ Spanish, “Gần 90 phần trăm dân Cuba sống trong nghèo đói cùng cực”. Trong số 10 người dân Cuba, có 7 người phải nhịn một bữa ăn trong ngày, bữa trưa hay bữa tối, vì không có tiền hay không có thức ăn. Chỉ 15 phần trăm dân chúng được ăn ngày ba bữa. (Carla Gloria Colomé, Almost 90% of the Cuban population lives in ‘extreme poverty’ according to new study, El País, July 29 2024).
Con đường từ tham nhũng độc tài tới chuyên chính toàn trị
Nhắc lại lịch sử Cuba hiện đại, phong trào nổi dậy chống chế độ tham nhũng Fulgencio Batista đầu tiên là Phong Trào 26 tháng 7 năm 1953 (Movimiento 26 de Julio). Thoạt đầu phong trào thu hút được một số đông nông dân bất mãn với các chính sách sản xuất và thu mua mía, sản phẩm chính của nông nghiệp Cuba và chính quyền vi hiến của Batista. Fulgencio Batista bị lật đổ và trốn sang Mỹ. Ông ta qua đời 26 tháng 8 năm 1973 tại Guadalmina, Spain.
Nhưng sau khi lật đổ Fulgencio Batista, Fidel Castro và Che Guevara thay vì tiến hành các cải cách kinh tế và mở rộng tự do chính trị như đã hứa, đã rập khuôn mô hình chính trị chuyên chế và kinh tế tập trung do Lenin để lại ở Liên Xô. Chế độ Cộng sản tại Cuba còn khắt khe hơn các các nước Cộng sản thuộc khối Đông Âu.
Chỉ sáu tháng đầu năm 1959, đoàn quân dưới quyền của Castro đã xử tử 550 người Cuba bị gán ghép tội “chống đối chính quyền cách mạng” hay đã từng “phục vụ trong chế độ Fulgencio Batista”. Chính Che Guevara thừa nhận đã ra lịnh giết 216 người được cho là “phản cách mạng”. Con số thật hiện vẫn chưa được biết. Danh sách những người bị Che giết đăng đầy đủ trong luận án tiến sĩ của Tiến sĩ Armando M. Lago (Armando M. Lago, Cuba: The Human Cost of Social Revolution, 216 Documented Victims Of Ché Guevara In Cuba: Cuba Archive).
Fidel Castro còn giao Che Guevara trách nhiệm cai quản nhà tù La Cabaña, kết quả hàng trăm người bị xử bắn. “Cuba Archive”, một đề án phi lợi nhuận phục vụ nhân quyền tại Cuba đã tổng kết được danh sách của 8,200 người bị mất tích dưới chế độ Castro và đề án này hiện đang tiếp tục được tổng kết.
Tiến sĩ Lago, thuộc đại học Havard, dựa theo các báo cáo của lực lượng tuần dương Mỹ đã ước lượng số người dân Cuba chết trên đường vượt biển là 77.000. Nhiều người bị giết trên đường vượt biển, không nằm trong danh sách đó, là do trực thăng của công an Cuba thả bao cát cho bè chìm, bắn thẳng xuống bè, ra lịnh tàu hải quân Cuba tông vào những chiếc bè mong manh. Trường hợp tàn sát “The Canimar River” hay “Tugboat massacre of 1994”, trong đó nhiều trẻ em bị giết được ghi nhận nhưng nhiều trường hợp khác sẽ không được biết, ít nhất cho đến ngày chế độ Cộng sản Cuba sụp đổ.
Sách Đen về Chủ Nghĩa Cộng Sản (The Black Book of Communism) ước lượng khoảng 15.000 đến 17.000 người Cuba bị xử tử dưới chế độ Cộng sản. Castro chết nhưng bộ máy vẫn còn nguyên và sau đó Raul Castro lên nắm quyền cai trị.
Fidel Castro quốc hữu hóa tài sản các công ty Mỹ, đầu tiên là công ty điện thoại ITT, sau đó là các nhà máy lọc dầu của các công ty Shell, Texaco, Esso.
Mỹ cấm vận Cuba
Phản ứng lại, ngày 19 tháng 10 năm 1960, TT Dwight D. Eisenhower trừng phạt Cuba bằng cách ra lệnh cấm vận các hàng hóa Mỹ xuất cảng sang Cuba ngoại trừ y tế.
Tháng 2, 1962, TT John F. Kennedy ra lịnh cấm vận các sản phẩm Cuba nhập vào Mỹ. Qua các thời kỳ tổng thống Mỹ từ Eisenhower đến nay, quan hệ giữa Mỹ và Cuba có khi nóng khi lạnh, khi nới lỏng khi siết chặt, nhưng các điểm trọng tâm trong chính sách cấm vận của Mỹ đối với Cuba vẫn không thay đổi. Chính sách cấm vận đối với Cuba chi phối bởi nhiều đạo luật Trading with the Enemy Act 1917 và Foreign Assistance Act nên muốn hủy bỏ phải được Quốc Hội Hoa Kỳ phê chuẩn và cho đến nay Quốc Hội chưa thông qua một đạo luật nào nhằm hủy bỏ cấm vận đối với Cuba.
Nhưng có phải vì cấm vận mà Cuba đi vào ngõ cụt như ngày nay?
Không phải. Cấm vận gây tác hại lớn nhưng không phải là nguyên nhân chính. Chính Fidel Castro và giới cai trị đã đưa đất nước Cuba từ một nền kinh tế ổn định trong giai đoạn trước 1959 thành một trong những quốc gia chậm tiến nhất Nam Mỹ và kéo dài cho tới hôm nay.
Các nghiên cứu tâm lý học cho thấy, trong các phương pháp tuyên truyền, phương pháp “lặp đi lặp lại” được xem là phương pháp hữu hiệu nhất không chỉ đối với những người chưa có câu trả lời chắc chắn mà còn có thể làm lung lay những người đã biết rõ nguyên nhân của một vấn đề. Áp dụng phương pháp “lặp đi lặp lại” này, Miguel Díaz-Canel, chủ tịch Cuba kiêm Bí thư Thứ Nhất đảng Cộng sản Cuba từ 2019 đổ lỗi chính sách cấm vận cho những khó khăn và bất ổn cho Mỹ. Nhiều người bị ảnh hưởng bởi phương pháp này nên đồng ý với Miguel Díaz-Canel rằng tình trạng suy thoái kinh tế và đời sống nghèo nàn của người dân Cuba phát xuất từ chính sách cấm vận của Mỹ.
Không phải vậy. Cuba không phải một quốc gia hải đảo hoàn toàn bị cô lập về mọi mặt mà là hội viên của WTO và có quan hệ kinh tế, thương mại với 138 quốc gia. Theo số liệu của World Integrated Trade Solution, năm 2022 Cuba xuất cảng 454 sản phẩm đủ loại đến 88 quốc gia và nhập cảng 3,437 sản phẩm từ 138 quốc gia. (Trade Summary For Cuba, 2022).
Ngoài Trung Cộng, nước có quan hệ thương mại hàng đầu, và Nga, Cuba còn có quan hệ kinh tế với các nước thuộc cộng đồng kinh tế Âu Châu, Canada, Venezuela. Nhưng quan trọng không phải có quan hệ kinh tế thương mại rộng rãi mà quan trọng là có gì để bán và có tiền để mua. Năm 2023, Cuba chỉ xuất cảng được vỏn vẹn 1.05 tỉ dollar, nhiều nhất qua Trung Cộng và bị xếp vào hàng thứ 158 trên thế giới. Giá trị xuất cảng tính theo đầu người của Cuba là 95.7 dollar đứng hàng thứ 191 trên 209 quốc gia được quan sát. (The Observatory of Economic Complexity (OEC)).
Mỹ có hoàn toàn cấm vận Cuba không?
Cũng không. Bộ Ngoại Giao Hoa Kỳ khẳng định: “Hoa Kỳ mong muốn một đất nước ổn định, thịnh vượng và tự do cho nhân dân Cuba. Hoa Kỳ theo đuổi sự hợp tác hạn chế với Cuba nhằm thúc đẩy lợi ích quốc gia và trao quyền cho người dân Cuba, đồng thời hạn chế các hoạt động kinh tế mang lại lợi ích không cân xứng cho chính phủ Cuba hoặc các cơ quan quân sự, tình báo hoặc an ninh của chính phủ, gây bất lợi cho người dân Cuba. Chính phủ Hoa Kỳ mong muốn thúc đẩy nhân quyền, tự do tôn giáo và dân chủ, khuyến khích phát triển viễn thông và internet tại Cuba, hỗ trợ sự phát triển của khu vực tư nhân và xã hội dân sự non trẻ của Cuba, và tham gia vào các lĩnh vực thúc đẩy lợi ích của Hoa Kỳ và nhân dân Cuba. (U.S-Cuba Relations, US State Department 2025).
Chỉ riêng tháng 6 đầu năm 2025 xuất cảng thực phẩm/nông nghiệp sang Cuba tăng 10% – Kim ngạch xuất cảng các sản phẩm thực phẩm và hàng hóa nông nghiệp từ Hoa Kỳ sang Cuba trong tháng 6 năm 2025 là 38.427.114 dollar so với 34.916.865 dollar trong tháng 6 năm 2024 và 37.071.007 dollar trong tháng 6 năm 2023. (Economic Eye On Cuba, August 2025).
Mức tăng GDP của Cuba năm 2023 là một số âm -1.9 trong lúc Congo ở Phi Châu là 6.7. Suốt 20 năm, người dân Cuba chưa bao giờ được phép biết con số thật sự về các chỉ số kinh tế của đất nước họ.
Theo Havana Times, “mặc dù chính phủ vẫn tiếp tục phủ nhận nghèo đói là một vấn đề xã hội trong xã hội Cuba hiện nay, thống kê cho thấy mối lo ngại của người dân Cuba về khủng hoảng lương thực (70%) đang gia tăng. Tiếp theo là lương (50%), lạm phát (34%) và y tế công (22%) là những mối quan tâm chính của người dân. Đáng chú ý, 86% số người được khảo sát chỉ trích cách quản lý kinh tế và xã hội của các nhà lãnh đạo, với 68% đánh giá là “rất tiêu cực”. Gần chín trong số mười gia đình chỉ kiếm được “đủ sống”, và 65% trong số họ thừa nhận gặp khó khăn ngay cả khi mua những mặt hàng thiết yếu nhất”.
Cơ chế chính trị chuyên chính độc tài đã trói chặt hai chân Cuba và giết chết mọi tinh thần cạnh tranh phát triển, tự do sáng tạo của con người.
Một phụ nữ tìm kiếm các vật dụng trong thùng rác ở Havana, Cuba. Ảnh chụp ngày 15-7-2025. Nguồn: AP
Sau 66 năm chịu đựng, ngày nay người dân Cuba biết rõ tội phạm là ai. Họ biết dù Mỹ có hủy bỏ cấm vận, nền kinh tế tập trung cũng sẽ không làm Cuba phát triển được, chế độ độc đảng sẽ không chấm dứt, đời sống của người dân cũng không cải thiện được và ánh sáng tự do dân chủ mà đa số con người trên thế giới đang hưởng vẫn sẽ không soi rọi vào đảo quốc Cuba cho đến khi nào chế độ Cộng sản Cuba sụp đổ.
Do đó, không ngạc nhiên, ngày 12 tháng 7 năm 2021, thay vì biểu tình đòi hỏi các cải cách kinh tế, người dân Cuba đã can đảm hô to các khẩu hiệu “Đả đảo độc tài”, “Đả đảo Cộng sản”, “Tự do!” Các lãnh tụ phong trào dân chủ như Jose Daniel Ferrer, Felix Navarro bị bắt nhiều lần nhưng tinh thần dân chủ vẫn còn sống mạnh.
Díaz-Canel lo sợ và kêu gọi các đảng viên Cộng sản và các thành phần ủng hộ giới cai trị Cộng sản, xuống đường để “bảo vệ cách mạng” đúng ra là “bảo vệ quyền lợi” của giới cán bộ, đảng viên có đặc quyền trong xã hội.
Dù chưa thành công, các cuộc biểu tình của người dân Cuba đã cho thấy có một giới hạn của sự chịu đựng và đặc tính dễ vỡ của cơ chế độc tài Cộng sản tại Cuba. Giới hạn đó cao thấp bao nhiêu tùy thuộc vào nhiều yếu tố trong đó có cả lịch sử, văn hóa, kinh tế, địa lý và nhất là nhận thức chính trị của người dân.
Giống như người dân Cuba, người dân Việt Nam cũng có giới hạn nhưng dường như mức chịu đựng của người Việt Nam cao hơn người dân Cuba. Không ít người Việt Nam mỉm cười với số phận thay vì tìm cách thoát ra. Những ai tự gán cho mình trách nhiệm “khai dân trí” không nên trách móc mà phải tìm cho ra giới hạn đặt ở đâu để từ đó thúc đẩy sự thay đổi. Con đường chắc còn dài, còn khó nhưng nâng cao nhận thức để tự cứu lấy mình là con đường đúng nhất và không có con đường nào khác.
Bài học các cuộc cách mạng dân chủ đã diễn ra tại Mông Cổ hay Hungary hồi cuối thế kỷ 20 cho thấy đây là thời điểm của chọn lựa, không chỉ chọn lựa của người dân mà còn là chọn lựa của những người đang do dự và cả những người nằm trong giới cầm quyền. Nếu thành phần yêu tự do hay nghiêng về phía tự do dù đang đứng trong không gian nào tạo nên áp lực đủ mạnh, đất nước sẽ thay đổi.
Phong trào dân chủ Cuba hiện nay không phải tự nhiên bộc phát mà ngọn lửa tự do đã âm ỉ cháy từ nhiều năm trước. Các tổ chức như Ladies in White được giải nhân quyền Sakharov 2005, Đề án Varela (Varela Project) thu thập hơn 10 ngàn chữ ký đòi hỏi tự do nhân quyền, xương máu của rất nhiều người Cuba chết trong ngục tù Cộng sản là những viên gạch lót đường cho nền dân chủ Cuba sau này. (Cubans petition for democratic reforms, 1998-2003, Global Nonviolent Action Database).
Đảng phải biết, đàn áp càng đẫm máu chỉ làm cho bản án dành cho họ nặng nề hơn, cái chết của họ đau đớn hơn. Tổng Bí Thư đảng Cộng sản Hungary Károly Grósz không bị kết án sau các cuộc vận động dân chủ Hungary 1989 trong lúc vợ chồng Romania bị xử bắn. Cái chết của những kẻ độc tài để lại cho những ai còn đang cố bám lấy quyền lực một bài học: Tình đồng chí chỉ có giá trị khi chiếc ghế quyền lực còn vững chắc, một khi chiếc ghế quyền lực lung lay, kẻ xử bắn không phải ai xa lạ mà có khi chính là những kẻ trước đó không lâu đã thề thốt trung thành.
Dù tù đày hay đói khát, người dân Cuba vẫn tiếp tục đấu tranh cho tự do, no ấm và họ sẽ thành công. Không có sự hy sinh nào cho tương lai con cháu là hy sinh oan uổng.
