Kimtrong Lam
(Bài rất dài nhưng đọc không uổng. Merci các bạn đã đọc tới sau chót bài!)
Đi xe đò mà không có lơ thì khỏi xuất bến. Anh lơ mang hành lý hàng hóa của khách lên mui, sắp xếp ghế cho khách, dẫn người già lên xe, là cái loa báo hiệu quảng đường khách sắp tới.
Lơ xe có quyền lực ghê lắm, có thể đuổi khách xuống nếu phát hiện đi chui.
Ai đi xe đò Sài Gòn Mỹ Tho sẽ gặp vầy:
“Sắp tới Tân Hương, bà con nào xuống chuẩn bị đồ đạc nghen!”
Ngồi chưa nóng đít là đã tới ngã ba Phú Mỹ, tới Tân Hiệp.
Ai đi xe đò Chợ Lớn Cần Đước sẽ nhớ giọng anh lơ:
“Tới Cầu Ông Thìn bà con ơi! Tới Kế Mỹ rồi.Tới cầu Mồng Gà rồi.
Tới Chợ Trạm bà con cô bác nào xuống chuẩn bị nghen!”
Nhớ cầu Nhị Thiên Đường, nhớ cầu Ông Thìn như răng bà già sắp rụng, nhớ cầu Mồng Gà và cầu Chợ Trạm trong bụi đỏ mù trời!
Nghề lơ xe là một nghề mà người Nam Kỳ nào cũng biết.
Mấy bà già kêu “Thằng lơ”. Mấy em tre trẻ kêu “Anh lơ”. Mấy em học sinh kêu “Chú lơ”.
Thông thường kêu là “Thằng lơ” là hết xi mum.
Đi dê gái, mới tán gái vài câu mấy em chảnh xí một cái: “Cái thứ lơ mà trèo cao, đỉa đòi đeo chưn hạc, xí không thèm!”
Lơ xe tưởng bình dân, ăn mặc lèng xèng vậy chứ là từ tiếng Pháp à!, nó là “Controleur” người soát vé trong tiếng Pháp.
Người Nam Kỳ nhớ chữ leur và biến thành “lơ xe”.
Người Nam Kỳ xưa xài hàng Tây không hà, kêu tài xế là sốp phơ (chauffeur), sốp phơ ôm cái bánh lái kêu là ôm vô lăng (volant).
Khi khách lên xe, anh lơ sẽ dộng vô thành xe nói lớn:
“Bà con cô bác ngồi ngay ngắn, giữ kỹ đồ đạc, xe chuẩn bị đề pa!”
Đề pa tiếng Pháp là départ có nghĩa là khởi hành, rồ máy xe chạy.
“Sài Gòn có bến Chương Dương
Có dinh Độc Lập, có đường Tự Do
Phường Chợ Quán, khóm Cầu Kho
Bến xe Lục Tỉnh, con đò Thủ Thiêm.”
Xin dông dài dẫn về thăm một chút cái bến Miền Nam của chúng ta.
Ở Miền Nam mình, nơi ghe tàu đậu nhiều bên sông kêu là bến, từ bến ghe,bến đò tới bến xe.
Sài Gòn có Bến Nghé, có Bến Thành. Dạt qua Bình Dương Thủ Dầu Một có Bến Cỏ, Bến Củi là nơi bán cỏ cho ngựa ăn và bán củi.
Bến Cát là nơi tập trung ghe chở cát, Bến Súc là nơi buôn bán cây mà thuộc loại lớn, người Nam Kỳ kêu những cây lớn còn nguyên hình là cây súc.
Bến Thế Thủ Dầu Một là cái bến có trạm thâu thuế thuyền bè qua lại kêu là Bến Thuế, lâu ngày dân Bình Dương đọc thành Bến Thế.
Bây giờ chúng ta chạy về hướng Miền Tây.
Qua cầu Bình Điền, Chợ Đệm ta đụng Bến Lức, nơi có khóm nổi tiếng ngon ngọt, phải qua cái cầu khá lớn về dưới
Bến Lức là tên của sông Vàm Cỏ Đông chảy qua khúc này.
Bến Lức là bến sông có nhiều cây lứt và không loại trừ có xuất xứ từ gốc Khmer.
Trong sử Nguyễn, chữ tên Hán Việt của Bến Lức là Lật Giang.
Chúng ta về Mỹ Tho sẽ gặp cầu Bến Chùa, nó là cái bến có cái chùa gần đó, dễ hiểu.
Mỹ Tho là một cái trung tâm về Miền Tây, có ga xe lửa, có cầu tàu lục tỉnh, mọi thứ đều nằm trên Quai Galliéni (bến Trưng Trắc).
Năm xưa quan lớn Phan Thanh Giản từ Huế vể Bảo Thạnh Ba Tri thì phải ghé Mỹ Tho kiếm đò ở vàm sông Bảo Định này rồi lên ghe đâm ngang ra sông Cửa Tiểu và Cửa Đại rồi vô đến sông Ba Lai về Bảo Thạnh.
Thời Nguyễn bến đò nằm mé bên Chợ Cũ, Bến Tắm Ngựa, nằm cuối đường Trịnh Hoài Đức.
Mỹ Tho có cái bến tàu này là trạm sông lớn nhứt về các tỉnh Miền Tây, về Châu Đốc, về Cần Thơ, Cà Mau…..
Bến tàu lục tỉnh Mỹ Tho ngày đêm lúc nhúc người và người, tàu ghe chen chúc, tiếng réo gọi nhau rân trời.
Tại cầu tàu lục tỉnh, ngoài tàu khách còn có ghe thương hồ chất hàng lên chợ Mỹ Tho, lòng vòng đó có nhiều chiếc ghe nhỏ chèo bán đồ ăn, phần đông là những cô còn trẻ, dân Mỹ Tho kêu là “gái bán vàm”.
Và chúng ta qua Bến Tre.
“Bến Tre Bến Tre hỡi!
Có nhớ gã thương hồ
Khua dầm loang nắng đục
Lẩn thẩn sầu bán thơ?”
Có 2 lý giải về Bến Tre:
-Bến Tre xuất phát từ gốc Khmer là Srok Tre với nghĩa là Sóc Tre hay Bến Tre.
-Bến Tre có nguồn gốc Khmer là Sork Kompong Treay nghĩa là xứ bến cá
Xứ này cá đồng nhiều.
Ngày nay vẫn còn các địa danh tên cá như cầu Cá Lóc,nên chữ Sork Kompong Treay cũng nghe có lý.
Trên bờ Rạch Bến Tre có cái chợ Bến Tre.
Khi Pháp thành lập hạt tham biện Bến Tre đã đặt tỉnh lỵ ngay khu vực đất trung tâm của làng An Hội này, cái tên Bến Tre là lấy tên cái chợ Bến Tre này.
Xuống Cần Thơ có Bến Ninh Kiều.
Thời Pháp tên bến này là Quai de Commerce,dân gọi là Bến Hàng Dương. Năm 1958 ông tỉnh trưởng Cần Thơ vì mê bài “Bình Ngô đại cáo”, mê câu “Ninh Kiều máu chảy thành sông, tanh hôi vạn dặm-Tụy Động thây chất đầy nội, nhơ để ngàn năm” nên đặt tên là Bến Ninh Kiều.
Thiệt không hiểu nỗi vì sao lại lấy một địa danh có mùi máu tanh ngoài Bắc đặt tên cho một bến sông thơ mộng Cần Thơ?
Đó cũng là sai lầm.
Có lẽ muốn “lạ” hơn Sài Gòn vì Sài Gòn đã có Bến Bạch Đằng, Bến Hàm Tử, Bến Vân Đồn, Bến Chương Dương là tên những trận thủy chiến.
Nhưng Ninh Kiều là câu thơ máu.
Sài Gòn còn có Bến Lê Quang Liêm, Bến Tôn Thất Thuyết, Bến Trần Xuân Soạn, Bến Mễ Cốc, Bến Bình Đông, Bến Bình Tây, Bến Bãi Sậy.
Miền Tây nổi tiếng nhiều kinh rạch, nhiều cầu thì cũng nhiều đò, chỗ ghe rước khách kêu là bến đò.
Rồi chợ cũng cất sát sông,dễ hiểu là cho tàu bè chở hàng hóa lên chợ cho dễ, vậy là sau chợ sẽ có cái bến.
Cái chợ nổi tiếng nhứt Nam Kỳ, giàu có nhứt Lục Tỉnh là chợ Bến Thành, tên thiệt là chợ Sài Gòn, nằm trên cái bến ngay hào thành Sài Gòn xưa.
Bến xe đò Lục Tỉnh đầu tiên là bến xe bên hông chợ Bến Thành.
Chợ Bến Thành Tây viết là“ Le Marche Central”, dân Nam Kỳ kêu là chợ Bến Thành, chợ Sài Gòn hay chợ Mới.
Chợ Mới được hãng Brossard et Maupin xây dựng trên cái ao Bồ Rệt (Marais Boresse) từ năm 1912 đến năm 1914 thì hoàn tất.
Cái chợ nằm giữa bốn cái lộ.
Mặt tiền day mặt về hướng chánh Nam theo Kinh Dịch là con lộ Place Cuniac (Bùng binh Chợ Bến Thành -Công trường Cộng Hòa-Công trường Diên Hồng-Quảng trường Quách Thị Trang).
Mặt bắc chợ là Rue d’Espagne (Lê Thánh Tôn).
Mặt tây là Rue Schroeder(Phan Châu Trinh).
Phía đông là Rue Viénot (Phan Bội Châu).
Hai con lộ bên hông chợ được Pháp làm bến xe đò lục tỉnh.
Lộ cửa Tây Rue Schroeder (Phan Châu Trinh) là bến xe về Miền Tây. Lộ mé đông Rue Viénot (Phan Bội Châu) là bến xe đò về Miền Đông.
Lúc bấy giờ khu chợ Bến Thành là khu trung tâm Sài Gòn, xế bên có ga xe lửa Sài Gòn-Mỹ Tho thì hành khách từ xe lửa có thể đi bộ qua hông chợ Bến Thành lên xe đò đi các nơi.
Tới những 1940 vẫn còn bến xe hai bên hông chợ Bến Thành.
Sau đó Pháp cho tản bến xe ra khỏi khu vực chợ Bến Thành để giữ văn minh đô thị.
Bến Miền Tây về bến xe Lục Tỉnh Petrus Ký, bến xe Chợ Lớn Bình Tây.
Bến Miền Đông dời về bến xe Nguyễn Cư Trinh, bến xe Nguyễn Thái Học.
Tới những năm 1960 thì chuyển hết về bến xe Petrus Ký.
Rồi thì bến xe Petrus Ký quá tải, xe đi Miền Tây được dời ra Phú Lâm gọi là Xa cảng Miền Tây.
Các hãng xe đò ngày trước ở Sài Gòn rất mạnh, họ chạy xuống Miền Tây, ra Miền Trung, thành ra thuật ngữ “xe đò” vang danh thiên hạ.
Bến xe đò, bến xe lam, bến xe lô.
Xe lô là nói tắt từ “lô ca xông”, tiếng Pháp là location. Đây là loại xe chạy nhanh hơn xe đò, chở ít khách, hàng hóa hơn xe đò.
Xe lô xưa thường của hãng Citroen sản xuất, nó dài, tiêu chuẩn là 7 tới 8 hành khách, nhưng sốp phơ hay nhét trên 10 người cho đủ sở hụi.
Có cả thảy 20 tỉnh ở Nam Kỳ ghép thành vần:
“Gia, Châu, Hà
Rạch, Trà, Sa, Bến
Long, Tân, Sóc, Thủ, Tây, Biên
Mỹ, Bà, Chợ, Vĩnh, Gò, Cần, Bạc. “
Sau thêm Cấp là Vũng Tàu.
Bến xe đò thì không phải tỉnh nào cũng có,nhưng bến xe lam, bến xe lô thì tỉnh nào cũng có.
Tại Lục Tỉnh xưa có rất nhiều bến xe lam.
Mà đi xe lam cũ rất vui, ông lái xe lam phải khởi động bằng cái cây sắt chọt vô cái lỗ đầu xe mà quây nhiều vòng.
Sau thì có xe lam đạp máy tành tạch. Có nhiều khi không nổ máy khách phải hì hụi phụ đẩy.
Xe lam chở nhiều bị nhổng đít, cái đầu chổng lên trời hoài.
Trở lại đề tài “lơ xe”.
Muốn làm lơ xe phải có sức khỏe vì phải trèo lên trèo xuống từ mặt đất lên mui.
Lơ thường đứng hoặc ngồi bẹp dưới sàn vì ghế là của khách đi xe.
Làm lơ xe nhà thường nghèo, vì có nhà giàu nào cho con đi làm cái thứ “lơ xe”.
Tuy nhiên đã có nhiều cuộc tình giữa lơ xe trẻ và nữ hành khách đi xe đò thường, từ gặp rồi quen, giúp bưng đồ riết thương nhau luôn.
Sau 1975 khi cộng sản quản lý Miền Nam kiểu ngăn sông cấm chợ, mấy bà bán đường dài phải o bế ông bán vé xe và ông lơ xe.
Chơi “líp ba ga” với khách thì sẽ có tình thôi.
Trong lịch sử chánh trị thế giới có một ông chủ tịch nước Lào ngày xưa hoạt động nhờ nghề đi lơ xe đò, mà ông này có máu người Việt mới vui !
Hàng ngày không thể thiếu những chuyến xe đò đường dài nối các tỉnh, cũng như không thể thiếu anh lơ xe
Nhiều bà đi bộ ghét lơ xe, bả đi ngoài đường xe đò trờ tới, lơ xe ló cái đầu ra nẹt bả: “Đi đứng gì mà tè le ra đường, muốn ch-ết hả má?”
Bả bực quá chửi lại:
“Ch-ết bà n-ội mày, đồ…cái thứ lơ xe!”
Đúng là cái thứ lơ xe!
( Nhắc mà nhớ, trời ơi sao mà mới như hôm qua vậy cà?)
From: KimTrong Lam
