“Khi thành công của bạn là nỗi đau của tôi, và nỗi đau của bạn là lợi lộc của tôi” (1)
Đối diện với một người thành công hơn và tài giỏi hơn, người ta thường có 2 phản ứng trái ngược nhau: ngưỡng mộ và ganh tị.
Ngưỡng mộ giúp cho người ta phấn đấu để trở thành tốt hơn, tri ân hơn, và ghi nhận thực tế tốt hơn. Nhưng ganh tị thì có tác động ngược lại vì nó làm gãy vỡ các mối liên hệ xã hội và làm cho kẻ ganh tị trở nên độc địa trong suy nghĩ và việc làm.
Thói ganh tị (ghen tị, đố kị) nó xưa như Trái Đất. Có loài người là có ganh tị. Trong Genesis, nhân vật Cain vì ghen tị mà đã ra tay giết chết người em là Abel. Xin nhắc lại là Cain và Abel là con của Adam và Eva. Trong lịch sử đã có không biết bao nhiêu câu chuyện về chiến tranh xảy ra chỉ vì thói ganh tị giữa người với người. Phật xem ganh tị và ghen ghét là một trong 16 vết nhơ bẩn của tâm trí.
Tôi không biết chữ ‘ganh tị’ trong tiếng Việt xuất phát từ đâu, nhưng nó tương đương với chữ ‘Envy’ trong tiếng Anh. Chữ ‘envy’ có nguồn gốc từ chữ Latin là ‘invidia’, có nghĩa là ‘non sight’ (tạm hiểu là ‘mù quáng’). Nguồn gốc của chữ envy nói lên ý nghĩa chánh của ganh tị là xuất phát từ sự mù quáng.
Mù quáng có thể gây hậu quả nghiêm trọng. Vài năm trước ở bên Mĩ, một người Việt nổ súng bắn chết bà con, vì ông ganh tị với họ: thấy vợ con họ dược bảo lãnh sang Mĩ định cư, còn ông thì không làm được việc đó! Cũng tại Mĩ, một người hàng xóm da trắng đã vác súng bắn chết một vợ chồng người Việt chỉ vì vợ chồng người này mới tậu chiếc xe Humvee mắc tiền trong khu dân cư lao động.
Từ điển Tiếng Việt định nghĩa ganh tị là “một cảm xúc xảy ra khi một người thiếu đặc điểm tốt đẹp, thành tích, vật sở hữu của người khác và mong muốn điều đó hoặc mong muốn người khác không có được điều đó.” Đó là một định nghĩa rất chính xác. Theo định nghĩa này, có 3 yếu tố (hay điều kiện) hình thành thói ganh tị: đối tượng, cảm thấy kém cỏi, và đau khổ:
- Thứ nhứt, người ganh tị đối đầu với một ‘đối tượng’ cùng nghề nghiệp nhưng người đó sở hữu tố chất, tri thức, khả năng hay tài sản tốt hơn mình. ‘Đối tượng’ ở đây có thể là người láng giềng, đồng nghiệp, hay thậm chí thân nhân. Những vật thể dễ làm cho người ta trở nên ganh tị là tài năng, tiền bạc, địa vị, nhan sắc, sự thành công, v.v. Kẻ ganh tị chỉ nhắm đến đối tượng tương đương với mình hơn là những đối tượng quá xa. Người ăn xin ganh tị với những người ăn xin khác thành công hơn họ, chứ không ganh tị với những người triệu phú. Người ganh tị ghét bạn bè họ chỉ vì bạn bè họ thành công hơn.
- Thứ hai, người ganh tị muốn có những tài năng, tiền bạc, địa vị, nhan sắc, sự thành công mà ‘đối thủ’ đang sở hữu. Thật ra, người ganh tị không muốn ‘đối phương’ có những vật thể đó. Cảm giác này đúng với câu ‘khi thành công của bạn là nỗi đau của tôi, và nỗi đau của bạn là lợi lộc của tôi’.
- Thứ ba, người ganh tị cảm thấy đau khổ vì sự kém cỏi của mình; nỗi đau của người ganh tị được mô tả như là một cảm giác trống không, thất bại. Trong Tam Quốc Chí, La Quán Trung đã cho Chu Du than một cách thống khổ rằng ‘Trời đã sinh ra Du sao còn sinh Lượng?’
Ganh tị dẫn đến những phản ứng phòng vệ như mỉa mai, miệt thị, hợm hĩnh, và ái kỉ. Tất cả những phản ứng này trên báo chí và các mạng xã hội. Những hình thức phản ứng này có một mẫu số chung là dùng sự khinh miệt để tối thiểu hóa mối đe dọa đến từ người khác. Điều này giải thích tại sao những người có thói ganh tị thường hay tìm cách nói xấu và miệt thị người khác như là những kẻ bất tài và vô dụng, và qua đó, nhằm tự nâng cao tầm vóc của mình.
Ở mức độ cao hơn, nếu chủ nghĩa tư bản là sản phẩm của ích kỉ và tham lam, thì chủ nghĩa cộng sản là xuất phát từ ganh tị.
Ganh tị có thể giải thích bằng … khoa học. Đa số chúng ta xem ganh tị là một khía cạnh tiêu cực trong cuộc sống, chứ ít ai nghĩ đến ganh tị như là một chủ đề khoa học. Trên tập san Science có một bài nghiên cứu chỉ ra rằng ganh tị có nguồn gốc từ sinh học. Con người ganh tị vì thói ganh tị giúp họ đánh giá vị trí của họ trong cuộc cạnh tranh tìm kiếm tài nguyên. Scan vùng não bằng MRI phát hiện ra vùng não được kích hoạt khi có suy nghĩ ganh tị. Vùng não này cũng chính là nơi kích hoạt đau thể xác. Cái đau của người ganh tị và cái đau thể xác xuất phát từ 1 chỗ.
Thành ra, đối với người ganh tị, thành công của bạn là nỗi đau của họ và nỗi đau của bạn là lợi lộc của họ. Người Việt chúng ta cũng có thói ganh tị khá lớn, và thói này gây ảnh hưởng tiêu cực đến tất cả các lãnh vực xã hội. Một chuyên gia xã hội học người Việt (TS Trần Phương) nhận định rằng thói đố kị của người Việt là do tính tò mò và so đo:
“Người Việt hay để ý của nhau nên mới biết nhà kia có gì hay, có gì hơn của nhà mình. Nếu thấy người ta mua được con xe máy đắt tiền thì cũng cố để mua được con xe… đắt tiền hơn. […] Ngược lại, nếu mình không được như nhà hàng xóm thì sinh ra ganh ghét, so bì, thậm chí còn viện lý do để an ủi bằng những suy nghĩ nhỏ nhen kiểu ‘chắc nó lại được bố mẹ, anh em cho’, ‘chắc gì tiền để làm những thứ ấy là trong sạch’ …”
____
[1] “When Your Gain Is My Pain and Your Pain Is My Gain” (Science 13/2/2009)
https://www.science.org/doi/10.1126/science.1165604
