Anh Chi TTV2 – Quan điểm cá nhân
Có một nghịch lý xuyên suốt lịch sử hiện đại:
Những nhà nước từng chiến thắng vẻ vang trong chiến tranh lại thường thất bại cay đắng trong hòa bình.
Đế quốc Nga thắng Thế chiến II nhưng Liên Xô tan rã năm 1991.
Nam Tư chiến thắng phát xít nhưng vỡ vụn trong nội chiến.
Cuba, Triều Tiên, Ethiopia, Angola… đều là những ví dụ của sự vinh quang trên mặt trận quân sự nhưng lao đao trong quản trị thời bình.
Vì sao?
Bởi chiến tranh và hòa bình đòi hỏi hai năng lực khác nhau.
Một nhà nước có thể rất mạnh trong chiến tranh nhưng lại không có bộ gen phù hợp để tồn tại trong hòa bình.
⸻
- Chiến tranh cần quyền lực tập trung; hòa bình cần quyền lực phân tán
Trong chiến tranh, mô hình hiệu quả nhất là:
– Mệnh lệnh từ trên xuống
– Kỷ luật tuyệt đối
– Sự hy sinh cá nhân cho mục tiêu chung
– Tập trung quyền lực để ra quyết định nhanh
Nhưng một mô hình quyền lực tập trung không thể vận hành xã hội dân sự trong hòa bình, nơi cần:
– Cơ chế kiểm soát
– Minh bạch
– Luật pháp độc lập
– Báo chí giám sát
– Người dân phản biện
Nhà nước quen dùng mệnh lệnh chiến tranh sẽ bị “đơ cứng” trong quản trị kinh tế – xã hội.
Một xã hội nhiều vấn đề nhưng lại ít cơ chế phản hồi giống như chiếc nồi áp suất không có van xả.
⸻
- Chiến tranh tôn vinh hy sinh; hòa bình đòi hỏi năng lực
Hậu chiến, nhiều vị trí chủ chốt được trao cho những người “có công” trong chiến đấu — điều hợp lý ở thời điểm ấy.
Nhưng ở thời bình, quốc gia cần chuyên gia:
– Kinh tế
– Luật pháp
– Công nghệ
– Giáo dục
– Quản trị công
Khi tiêu chuẩn bổ nhiệm vẫn dựa vào “thành tích cách mạng” thay vì năng lực quản trị, nhà nước bị mắc kẹt trong vinh quang quá khứ, không bước kịp thời đại.
Năng lực không tự sinh ra từ lòng dũng cảm.
Một vị tướng giỏi chiến trận chưa chắc là người xây dựng được thể chế pháp quyền.
⸻
- Cơ chế chiến tranh không chống được tham nhũng thời bình
Khi chiến tranh kết thúc, lượng tài nguyên tái thiết khổng lồ đổ vào hệ thống.
Nếu thiếu minh bạch – thiếu kiểm soát, thì tham nhũng trở thành sản phẩm tự nhiên.
Ví dụ điển hình:
– Liên Xô kiểm soát kinh tế thời chiến rất tốt, nhưng trong hòa bình, cơ chế bao cấp – độc quyền đẻ ra hệ thống tham nhũng khổng lồ.
– Nam Tư của Tito đoàn kết trong chiến tranh, nhưng sau hòa bình, các nhóm lợi ích địa phương tranh giành tài nguyên, dẫn đến sụp đổ.
Một bộ máy được xây dựng để đánh giặc không thể tự chuyển đổi thành bộ máy minh bạch.
⸻
- Tâm lý “kẻ thù” không phù hợp với xã hội dân sự
Trong chiến tranh: ai đặt câu hỏi = có thể nghi ngờ là kẻ phá hoại.
Trong hòa bình: người dân phải có quyền đặt câu hỏi, chất vấn, phản biện.
Nhưng nhiều nhà nước bước ra từ chiến tranh không thay đổi tư duy đối – lập:
– Phản biện bị xem là chống đối
– Báo chí bị kiểm soát
– Dân bị coi là đối tượng quản lý, không phải đối tác xây dựng quốc gia
– Cơ quan công quyền quen dùng biện pháp cưỡng chế hơn là phục vụ
Khi người dân trở thành “đối tượng”, còn nhà nước giữ tư duy “trật tự chiến tranh”, thì xã hội sớm muộn cũng rơi vào mâu thuẫn.
⸻
- Chiến thắng không đồng nghĩa với khả năng phát triển kinh tế
Lịch sử chứng minh:
đánh trận giỏi không đồng nghĩa quản lý kinh tế giỏi.
Hàn Quốc và Nhật Bản phát triển thần kỳ sau chiến tranh không phải nhờ chiến thắng, mà nhờ:
– Cải cách thể chế
– Tự do hóa kinh tế
– Minh bạch hóa bộ máy
– Giáo dục và công nghệ
– Tôn trọng quyền công dân
Ngược lại, nhiều quốc gia thắng chiến tranh nhưng stagnate (đình trệ) trong hòa bình vì:
– Duy trì cơ chế bao cấp
– Không khuyến khích sáng tạo
– Sợ thay đổi
– Sợ mất quyền kiểm soát
– Tâm lý tự mãn vì quá khứ
Sự tự mãn là kẻ thù của phát triển.
⸻
- Không có kẻ thù chung, sự đoàn kết thời chiến tan rã
Trong chiến tranh, toàn dân đoàn kết vì địch rất rõ ràng.
Trong hòa bình, các lợi ích nhóm xuất hiện:
– Nhóm kiểm soát tài nguyên
– Nhóm kiểm soát đất đai
– Nhóm kiểm soát quyền lực địa phương
– Nhóm kinh tế – chính trị
Nếu nhà nước không có cơ chế điều phối và kiểm soát quyền lực hiệu quả, thì xung đột lợi ích nội bộ phá hủy sự ổn định.
Nói cách khác:
chiến tranh thống nhất – hòa bình phân rã.
⸻
- Không chuyển đổi được từ “tự do chiến đấu” sang “tự do công dân”
Một quốc gia chỉ thực sự chiến thắng trong hòa bình khi:
– Quyền con người được bảo đảm
– Luật pháp bảo vệ dân, không chỉ bảo vệ bộ máy
– Cơ quan công quyền minh bạch và chịu trách nhiệm
– Công an – quân đội phục vụ dân, không đứng trên dân
– Người dân được quyền giám sát Nhà nước
Nếu một nhà nước coi hòa bình như “sự kéo dài của chiến tranh bằng biện pháp hành chính”, thì nó sẽ thua.
⸻
Một nhà nước thắng chiến tranh nhờ sức mạnh tập trung,
nhưng thắng hòa bình lại cần năng lực phân quyền, minh bạch, pháp quyền và tôn trọng nhân dân.
Nếu không thay đổi, vinh quang quá khứ trở thành chiếc neo kéo quốc gia đi xuống.
Hòa bình không phải là phần thưởng, mà là bài kiểm tra.
Và nhiều quốc gia đã không vượt qua bài kiểm tra đó.
Hong Thai Hoang