Đến 18 giờ ngày 25/08/2025, chiến dịch gây quỹ “65 năm nghĩa tình Việt Nam – Cuba” thu được 375,8 tỷ đồng (hơn 14,2 triệu đô la) thông qua Hội Chữ Thập Đỏ Trung Ương Việt Nam. Theo ban tổ chức, con số vượt quá kỳ vọng cho thấy người dân Việt Nam chưa bao giờ quên ơn của người anh em Cuba, “vì Việt Nam, Cuba sẵn sàng hiến dâng cả máu” theo tuyên bố của tổng tư lệnh Fidel Castro năm 1966. Thế nhưng hiện nay, kinh tế Cuba khủng hoảng đến mức nào ?
26/08/2025
Trả lời truyền thông Việt Nam, đại sứ Cuba Rogelio Polanco Fuentes cho biết “vô cùng ngạc nhiên, vui mừng trước sự tham gia nhanh chóng và đông đảo của nhân dân Việt Nam” vì chỉ sau ba ngày đầu phát động (từ ngày 13/08), đã có 1,15 triệu lượt ủng hộ Cuba, được gần 249,9 tỷ đồng. Chương trình kéo dài đến ngày 16/10.
Mang lúa nước đến Cuba
Ngoài quyên góp tiền, Việt Nam cũng viện trợ gạo cho Cuba. Lần bàn giao gần đây nhất là 11.500 tấn vào tháng 04/2025, trong đó có 10.000 tấn là quà tặng của Việt Nam theo lời hứa của tổng bí thư Tô Lâm trong chuyến công du Cuba năm 2024. Từng bị thiếu lương thực trong thập niên 1980 như Cuba hiện nay, Việt Nam trở thành nhà xuất khẩu gạo lớn thứ 3 thế giới. Ngược lại, ngành nông nghiệp của đảo quốc rơi tự do. Theo số liệu của Trung tâm Nghiên cứu Kinh tế Cuba, Đại học La Habana, sản xuất nông nghiệp giảm 52% từ 2018-2023 ; sản lượng lúa bi đát hơn, từ 300.000 tấn năm 2018 xuống còn 55.000 tấn năm 2021. Lúa gạo là lương thực chính ở đất nước có gần 11 triệu dân : mỗi người Cuba tiêu thụ trung bình 60 kg/năm.
Kỹ sư nông nghiệp Việt Nam trở thành cố vấn cho Cuba trong khuôn khổ dự án hợp tác sản xuất lúa gạo giữa Việt Nam và Cuba (giai đoạn 2019-2025). Theo trang Nhân Dân ngày 20/08, một dự án đang được thực hiện ở Cienfuegos, miền nam Cuba, để “chuyển giao quy trình canh tác lúa và đào tạo kỹ thuật viên Cuba”. Song song với việc “chuyển giao”, lần đầu tiên, chính quyền La Habana cấp phép cho một doanh nghiệp tư nhân Việt Nam canh tác tại Cuba. Agri VAM, một chi nhánh của tập đoàn Việt Nam Fujinuco, được giao 1.000 hecta đất canh tác ở Los Palacios, cách thủ đô La Habana khoảng 118 km. Agri VAM được hãng tin Pháp AFP đánh giá trong bài phóng sự ngày 15/08 là “nhà nông Việt Nam góp phần giúp Cuba chống tình trạng thiếu lương thực”. “Sản lượng hiện nay là gần 7 tấn/hecta”, cao hơn 6 lần năng suất trung bình của các nhà nông Cuba (1,6 tấn/hecta) nhưng Agri VAM “muốn nhiều hơn” vì “khí hậu và thời tiết rất thuận lợi cho nông nghiệp”.
Chuyên gia Việt Nam theo dõi thu hoạch lúa tại Los Palacios, tỉnh Pinar del Rio, Cuba, ngày 29/05/2025. AFP – ADALBERTO ROQUE
Tuy nhiên, cho dù có thể nhập được một số công cụ nhưng Agri VAM cũng gặp hàng loạt trở ngại khác, từ phân bón đến xăng dầu, giao thông khó khăn, tài sản bị phong tỏa… Kinh tế gia Omar Everleny Perez và một số nguồn tin Cuba nắm rõ hồ sơ giải thích với AFP, cho dù Agri VAM thu được lợi nhuận thì “họ cũng không thể chuyển tiền ra nước ngoài bởi vì các ngân hàng không có phương tiện thanh toán (thanh khoản) hay ngoại hối”. Trường hợp của Agri VAM cho thấy toàn cảnh nền kinh tế Cuba hiện nay.
Lý do nền kinh tế Cuba gục từ Covid-19
“Tình hình kinh tế Cuba đã xấu đi đáng kể kể từ năm 2019 do đại dịch, những yếu kém về cơ cấu sản xuất và việc thắt chặt lệnh cấm vận của Hoa Kỳ”. Đây là nhận định trong Ghi chú được Tổng cục Ngân khố Pháp (Bộ Kinh Tế Tài Chính) đăng tháng 07/2025. Năm 2019, Cuba ghi nhận tăng trưởng âm (-0,2%), cú sốc kinh tế liên quan đến Covid-19 đã khiến GDP thực tế năm 2020 giảm 10,9%, theo The Economist Intelligence Unit. Sau đó, tăng trưởng được phục hồi nhẹ : +2% năm 2023, 1,2% năm 2024.
Giảm nguồn thu ngoại tệ từ du lịch, “xuất khẩu” y tế, kiều hối
Trước tiên phải nói đến khả năng tiếp cận ngoại tệ của Cuba bị hạn chế, dẫn đến việc giảm năng lực ngân sách của chính phủ và tình trạng thiếu thực phẩm, hàng tiêu dùng, chủ yếu đều phải nhập khẩu (70% sản phẩm tiêu thụ).
Du lịch, lĩnh vực đầu tiên mang ngoại tệ cho Cuba và cũng là một trong những động lực kinh tế chính, tiếp tục rơi tự do. Năm 2024, Cuba chỉ đón 2,2 triệu khách, thấp hơn chỉ tiêu đề ra là 2,7 triệu. Đây cũng là kỉ lục tệ nhất của ngành du lịch Cuba từ 17 năm qua. Tình hình không khả quan hơn trong 7 tháng đầu năm 2025 : Số lượng khách quốc tế đến Cuba chỉ tương đương 76,8% so với cùng kỳ năm 2024, theo trang Franceinfo ngày 20/08.
Số lượng khách Nga đến Cuba giảm 58,2% so với năm trước do kinh tế Nga khó khăn vì chiến tranh Ukraina. Du khách Canada, Mỹ, Nam Mỹ, châu Âu cũng giảm mạnh do Cuba “khan hiếm lương thực, thuốc men, xăng dầu”, theo khuyến cáo của nhiều bộ Ngoại Giao, thậm chí nhiều hãng lữ hành khuyên không nên đến vì “mất an ninh”, các khu phố xuống cấp, bẩn. Thay vì đến Cuba, du khách đến các nước trong vùng Caribê. Việc Cuba vẫn bị Mỹ liệt vào trong danh sách quốc gia yểm trợ khủng bố cũng khiến khách nước ngoài do dự nếu sau này muốn nhập cảnh Hoa Kỳ.
Trên đường phố thủ đô La Habana, Cuba, ngày 20/08/2025. AP – Ramon Espinosa
Xuất khẩu dịch vụ y tế, một nguồn thu ngoại tệ khác của Cuba, cũng ghi nhận doanh thu giảm so với trước đại dịch Covid-19, đặc biệt là từ hai thị trường chính : nhu cầu giảm ở Brazil, Venezuela vẫn khủng hoảng. Hiện tượng thiếu thuốc men cũng được coi là mới ở đất nước nổi tiếng về công nghiệp dược và cho thấy tình trạng thiếu nguyên liệu và ngoại tệ của Cuba. Kiều hối từ cộng đồng Cuba ở nước ngoài (remesas), nguồn thu ngoại tệ lớn thứ hai của Cuba, cũng giảm mạnh do đại dịch, từ 3,7 tỷ đô la năm 2019 xuống còn 1,97 tỷ đô la năm 2023 (giảm 47%).
Quản trị kém
Cho dù đại dịch Covid-19 và cấm vận Mỹ vẫn bị coi là hai nguyên nhân chính khiến kinh tế Cuba kiệt quệ nhưng năng lực quản lý của chính quyền cũng là một vấn đề. Năm 2021, La Habana tiến hành cuộc cải cách lịch sử, hợp nhất peso nội tệ – CUP và peso chuyển đổi – CUC, đồng thời lập tỷ giá hối đoái 24 peso nội tệ đổi 1 đô la Mỹ. Tuy nhiên, việc thực hiện cải cách lại dẫn đến tình trạng lạm phát mất kiểm soát, tăng 152% năm 2021, gây khủng hoảng tiền tệ. Theo Tổng cục Ngân khố Pháp, từ năm 2022, lạm phát là sự hội tụ của các yếu tố cấu trúc và chu kỳ : thiếu lương thực, năng lượng, sản phẩm y tế ngày càng trầm trọng ; khủng hoảng thanh khoản chưa từng có ; hệ thống sản xuất đang sụp đổ ; các lệnh trừng phạt của Mỹ và tình trạng đáng thất vọng của ngành du lịch.
Khu vực tư nhân, được phép từ năm 2021, chiếm tỷ trọng ngày càng tăng trong GDP (khoảng 14%), sử dụng 15% lực lượng lao động tại Cuba, nhưng lại thường xuyên bị giới chính trị cáo buộc là tiếp tay cho lạm phát và góp phần làm gia tăng bất bình đẳng. Trước tình hình cấp bách, tháng 12/2023, chính phủ thay đổi hướng đi bằng cách áp dụng chính sách “thắt lưng buộc bụng” để hạn chế thâm hụt ngân sách, như tăng giá xăng, điện đối với những người tiêu thụ nhiều nhất… Nhưng các mức tăng này tiếp tục thúc đẩy lạm phát và làm gia tăng bất bình đẳng giữa người Cuba có khả năng tiếp cận ngoại tệ và những người chỉ có thu nhập hoặc lương hưu bằng peso. Các cuộc biểu tình tự phát vào tháng 05 do bị cắt điện liên miên đã phản ánh những bất mãn của người dân.
Sau chuyến công du Cuba tháng 09/2024, tổng bí thư Tô Lâm cho rằng “Cuba có hai vấn đề rất khó khăn. Một là đủ ăn. Hai là năng lượng”. Hà Nội đang hỗ trợ La Habana trong hai lĩnh vực : tăng sản lượng lúa và phát triển điện mặt trời. Theo trang Mekong ASEAN ngày 03/04, “còn nhiều dư địa đầu tư cho doanh nghiệp Việt Nam tại Cuba”, từ gia công đến thực phẩm, hợp tác ý tế, chuyển giao công nghệ.
Việt Nam đang là nhà đầu tư châu Á lớn nhất tại Cuba với 6 dự án, góp phần giúp Cuba giảm chi ngoại tệ để nhập khẩu, tự cung tự cấp mặt hàng thiết yếu và tạo việc làm. Tháng 07/2025, thủ tướng Manuel Marrero Cruz thông báo Cuba ban hành nhiều biện pháp “để thúc đẩy đầu tư nước ngoài”, trong đó có việc cho phép thành lập “các doanh nghiệp 100% nước ngoài” trong lĩnh vực khách sạn.