Cái chết thương tâm của TS Hoàng Phương Mai – cán bộ Viện Nghiên cứu Hán Nôm – đã gây bàng hoàng cho cộng đồng nghiên cứu khoa học. Thế nhưng, thay vì làm rõ nguyên nhân, dư luận chỉ nghe thấy những lời xoa dịu, những bình luận vòng vo về “uy tín tập thể” và “không nên quy trách nhiệm”.
Sự im lặng của báo chí chính thống, cộng với việc đồng nghiệp đương nhiệm tập trung công kích người nêu câu hỏi (như bà Phạm Thúy Vinh), càng khiến cái chết của TS Mai bị bao phủ bởi bóng tối của những điều không ai muốn nhắc tới.
Nút thắt: vụ scan sách cổ năm 2017
Theo thông tin từ những người từng quan tâm đến sự ra đi của TS Mai, vụ việc bắt nguồn từ chuyện sách cổ quý hiếm của Viện bị scan và đưa lên mạng.
- Năm 2017, TS Nguyễn Xuân Diện đã gửi đơn tố cáo lên ông Nguyễn Quang Thuấn, Chủ tịch Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam.
- Trong đơn, ông Diện nêu đích danh Nguyễn Phúc Anh, lúc đó là giảng viên Bộ môn Hán Nôm, ĐH KHXH&NV Hà Nội, đồng thời phụ trách Thư viện Nhân học, là người đã chia sẻ công khai 1.702 đầu sách Hán Nôm, trong đó có nhiều bản scan quý hiếm như:
o Toàn Việt thi lục (A.132, 1492 trang),
o Toàn Lê tiết nghĩa lục (A.2705),
o Nam Sơn tùng thoại (VHv.246/1).
https://xuandienhannom.blogspot.com/…/ts-nguyen-xuan…
Nhiều nguồn còn cho rằng, ông Phúc Anh có quan hệ gia đình với lãnh đạo Viện Hán Nôm thời điểm đó.
Vụ việc nghiêm trọng đến mức ảnh hưởng an ninh văn hóa quốc gia, nhưng cuối cùng lặng lẽ chìm xuống. Người bị nêu tên không bị truy cứu trách nhiệm. Lãnh đạo cũng không ai chịu trách nhiệm.
Trong khi sai phạm gốc không được xử lý, thì TS Hoàng Phương Mai, vốn phụ trách mảng thư viện sau này, liên tục bị đánh giá “không hoàn thành nhiệm vụ” trong suốt 3 năm. Bà trở thành “người gánh” cho một lỗi hệ thống mà thủ phạm thực sự đã thoát.
- Bị xếp loại kém liên tiếp, bà bị cho thôi việc???
- Bà làm đơn khiếu nại lên Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam, nhưng không được giải quyết thỏa đáng???
- Bị cô lập trong cơ quan, áp lực tinh thần đè nặng, bà rơi vào trầm cảm và cuối cùng tự tử???
Không chỉ dừng lại ở năm 2017. Năm 2023, báo chí ghi nhận hơn 100 quyển sách cổ bị mất, bị phá hủy tại Viện Hán Nôm
https://dantri.com.vn/…/khong-the-chap-nhan-viec-sach…
TS Nguyễn Xuân Diện khi trả lời BBC News Tiếng Việt đã nêu rõ: những sách mất bao gồm Toàn Việt thi lục, Việt âm thi tập, Nam Việt thần kỳ hội lục, Hoàng Việt địa dư chí… Đặc biệt, Hoàng Việt địa dư chí của Phan Huy Chú là bản sách liên quan trực tiếp đến chủ quyền Hoàng Sa – Trường Sa.
https://www.bbc.com/vietnamese/articles/c80rn05zllyo
Nghĩa là, sách ở Viện Hán Nôm không chỉ là di sản, mà là chứng cứ về chủ quyền quốc gia.
Trong bình luận dài hơn 1.000 chữ của cán bộ đương nhiệm Đào Phương Chi dưới bài viết của bà Phạm Thúy Vinh, người ta chỉ thấy vô vàn lời rào đón về “nhân nghĩa”, “tình yêu Viện”, “không nên quy chụp”… nhưng tuyệt nhiên không có một dòng nào liên quan đến vụ scan sách hay vụ mất sách cổ năm 2023.
Những người từng nhiệt tình bảo vệ “danh dự cơ quan” hôm nay đã ở đâu khi di sản quốc gia bị xâm hại? Họ đã ở đâu khi một nữ đồng nghiệp bị dồn ép đến mức trầm cảm và tự tử?
Cái chết của TS Hoàng Phương Mai không thể tách rời khỏi bối cảnh những khuất tất bị chôn vùi trong quản lý sách cổ tại Viện Hán Nôm. Đó là một chuỗi:
- Sai phạm rõ ràng (scan, thất thoát sách),
- Không truy cứu trách nhiệm,
- Đổ gánh nặng lên một cá nhân,
- Đẩy người đó vào tuyệt vọng.
Ngày nay, khi đồng nghiệp của bà Mai rào đón để “bảo vệ uy tín cơ quan”, câu hỏi công luận cần đặt ra là:
Uy tín của tập thể đó có giá trị gì nếu những người trong tập thể đó đã im lặng khi thấy tài sản quốc gia bị thất thoát, và quan trọng hơn là sinh mạng của một đồng nghiệp vừa bị tước đoạt do bị dồn đến đường cùng bởi sự im lặng này?
Công lý hay công bằng trong vụ việc này dù có tới bằng cách nào đi chăng nữa thì cũng đã quá muộn màng bới một mạng người đã mất. Cũng như vụ Tai nạn giao thông khiến người cha của cháu gái đã tử vong phải tự mình đi tìm công lý trong cơn phẫn uất tột cùng, TS Mai đã khép lại cuốn sách của cuộc đời làm khoa học của mình trong khi đồng nghiệp của chị vẫn đang cố bảo vệ cơ quan sau nhiều ngày đứng nhìn chị rơi dần vào vùng xoáy trầm cảm.
P.S.: Dưới đây là nguyên văn bình luận của bà Đào Phương Chi được dẫn lại từ FB Pham Thuy Vinh:
Đào Phương Chi
Kính thưa cô Pham Thuy Vinh, với tư cách là một cán bộ đương nhiệm tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm và với lòng kính trọng của một người nhỏ tuổi hơn đối với cô, cháu có đôi lời thế này ạ:
Từ khi nghe hung tin về em M, toàn thể cán bộ Viện Nghiên cứu Hán Nôm không ai không shock và ai cũng bị xáo trộn tâm lý ít nhiều. Nhưng từ hôm qua, sau khi xuất hiện bài viết của cô trên FB về sự ra đi của em M, thì cuộc sống của hầu hết cán bộ Viện bị ảnh hưởng nghiêm trọng vì các cuộc đt và tn từ trong và ngoài Viện Hàn lâm KHXH. Đã bị phân tâm vì việc của em, nay lại phân tán vì các cuộc gọi và nt bất đắc dĩ, mà vì danh dự của Viện, vì minh oan cho những người có liên quan, bọn cháu vẫn phải hồi âm đầy đủ.
Cô ạ, khi đọc bài của cô, cháu nghĩ rằng cô chỉ nghe thông tin từ em M, mà không có các kênh khác. Nhưng đến hôm nay, cháu mới biết rằng cô đã biết được thông tin từ chiều khác, ít nhất là từ em Thuy Truong (Trưởng phòng HC) và em Tre Việt (khi đó đang là CT Công đoàn). Các em không kể hết đầu đuôi sự việc với cô, hay các em kể mà cô không nhớ, hay cô không tin các em ạ?
Hai hôm nay, những người tinh ý cũng đang xôn xao trên MXH vì một việc nghiêm trọng như thế, tại sao không thấy bất kỳ một cán bộ đương nhiệm nào của VHN lên tiếng? Người trong Viện không lên tiếng, không đăng bài, vì mọi người hiểu rõ sự tình và muốn người vừa nằm xuống sớm được yên nghỉ, chứ không phải vì sợ, vì che giấu, hay vì điều nào khác. Nếu như VHN thực sự làm ra những điều khủng khiếp như một số người hiểu – qua diễn ngôn của cô – thì cháu chắc chắn rằng sẽ có người trong chính VHN đưa tin trước cô nhiều rồi ạ.
Cô nói rằng cô “chỉ đề cập đến những gì đã nghe, đã biết”, “không có ý gì đổ lỗi cho ai, vì làm sao biết mà đổ lỗi?”. Nhưng rất tiếc là khi đọc bài của cô, đa số mọi người – trong đó có cháu – dựa trên câu chữ mà đều hiểu rằng nguyên nhân dẫn đến kết cục đau đớn đó là do em M bị cho thôi việc một cách oan uổng. Nghĩ rằng có thể do cô diễn đạt không chuẩn, nên khiến cháu và nhiều người hiểu lầm, cháu đã chờ hơn một ngày. Nhưng tiếc rằng, trước những bình luận gay gắt với ý tứ buộc tội rõ ràng như vậy, mà không hề thấy một lời đính chính/bào chữa nào từ cô, mà chỉ có những biểu cảm mang tính đồng thuận của cô dưới mỗi cmt đó. Im lặng là đồng ý – cô cho những nhận định của mọi người về việc này là đúng. Cháu hiểu như vậy không biết có chính xác không ạ? Nếu cháu hiểu đúng, thì liệu có phải cô “không buộc tội ai”?
Cháu cũng có chung quan điểm với chị Hằng Lã Minh – người nghỉ hưu sau cô và là một trong những người thân thiết với em M nhất tại VHN: nếu chưa rõ thì đừng đưa tin. Nếu muốn rõ thì hãy tìm hiểu. Nếu như cô thấy thông tin từ các cán bộ VHN đưa ra không khả tín, thì có một kênh đáng tin nhất là anh Dương, người vừa là chồng vừa là đồng nghiệp của em M và đồng thời cũng theo dõi diễn biến sự việc từ đầu đến cuối. Hoặc nếu cô muốn, cháu cũng có thể tìm lại những văn bản hữu quan đã được gửi lên group Viện, để cô nắm tình hình. Nếu không tìm hiểu, mà chỉ đưa tin theo cách hiểu của mình, khiến người đọc bị dẫn dắt đi theo một định hướng không chuẩn thì hậu quả khôn lường cho cả uy tín cá nhân lẫn uy tín tập thể. Theo cháu, sự thương xót chỉ thật sự có ích khi đi kèm trách nhiệm. Và uy tín của Viện có được là nhờ một phần rất lớn của những người đã và đang công tác tại Viện – đặc biệt là những người cao tuổi có học hàm học vị, chứ nó không tự có được đâu, cô ạ. Chúng ta không bao che cho điều xấu, nhưng cũng không nên tự bôi xấu, hoặc khiến người khác hiểu lầm về Viện – nơi ta đã có một thời gian dài cống hiến và yêu mến.
Cháu không muốn nói về người đồng nghiệp bạc mệnh của mình lúc này, nhưng nếu không lên tiếng, thì việc này không biết sẽ kéo dài đến bao giờ? Em M có yên nghỉ được khi ngày nào cũng có hàng chục hàng trăm người nhắc tên? Bố mẹ, chồng con em có nguôi ngoai hơn khi đọc những bài viết kèm theo những cmt tiêu cực như trong FB của cô? Cháu nghĩ rằng, trong thời điểm hiện tại, điều tốt nhất chúng ta có thể làm cho em M và gia đình em là đừng để những dạng bài viết như thế này xuất hiện. Bởi, nếu vẫn tồn tại những bài viết kèm những cmt nặng nề do sự hiểu lầm kiểu này, người ra đi không thanh thản được, mà người ở lại chỉ thêm đau đớn.
Những lời trên đây xuất phát từ sự yêu mến Viện Nghiên cứu Hán Nôm và sự kính trọng nhất thiết phải có đối với cô. Nếu có gì không phải, mong cô bỏ quá cho cháu!
Cháu cảm ơn vì cô đã đọc ạ!
Fb Nguyễn Ngọc Như Quỳnh
