Tội của bà không phải là bạo lực, không phải cuồng loạn, cũng không phải mê sảng.
Tội của bà là dám suy nghĩ bằng chính cái đầu của mình.
Năm 1860, Elizabeth Parsons Ware Packard 43 tuổi.
Bà đã kết hôn 21 năm, là mẹ của sáu người con, sống ở vùng nông thôn bang Illinois. Nhìn bề ngoài, bà là hình mẫu “đúng chuẩn” của một người vợ thời đó: đứng đắn, đạo mạo, biết chữ, có đức tin.
Nhưng Elizabeth còn hơn thế.
Bà đọc triết học, đọc thần học. Bà đặt câu hỏi. Bà tin rằng đức tin chân chính không thể tách rời lương tri và lý trí. Rằng tin Chúa không có nghĩa là phải ngừng suy nghĩ.
Chồng bà, Theophilus Packard, thì không nghĩ vậy.
Ông ta là một mục sư Tin Lành với niềm tin Calvin cứng nhắc, và tin rằng mình có quyền tuyệt đối trong gia đình. Với ông ta, việc Elizabeth chất vấn thuyết tiền định, từ chối vâng phục mù quáng và muốn tự đưa ra kết luận riêng không phải là tư duy — mà là nổi loạn.
Và một người phụ nữ nổi loạn, theo ông ta, là… bệnh hoạn.
Luật pháp bang Illinois lúc đó đứng hẳn về phía người chồng.
Chỉ cần lời khai của chồng, một người vợ có thể bị đưa vào trại tâm thần không cần xét xử, không cần bác sĩ, không cần bằng chứng, và cũng không có quyền tự bào chữa. Lời của người đàn ông là đủ.
Một ngày nọ, không báo trước, Elizabeth bị bắt đưa đi và nhốt vào trại tâm thần Jacksonville.
Bà không la hét. Không chống cự.
Bà bình tĩnh giải thích rằng mình hoàn toàn tỉnh táo và muốn được gặp một người có thẩm quyền.
Không ai nghe.
Cánh cửa đóng lại sau lưng bà.
Bên trong trại, Elizabeth sớm nhận ra một sự thật lạnh người:
Nơi này không đầy những phụ nữ điên loạn hay nguy hiểm.
Nó đầy những người vợ nói quá nhiều, những cô gái không chịu cúi đầu, những người phụ nữ có quan điểm, niềm tin hoặc sự độc lập khiến đàn ông xung quanh khó chịu.
Có người bị nhốt vì dám nghi ngờ giáo lý.
Có người vì từ chối hôn nhân sắp đặt.
Có người vì muốn tự quản lý tài sản của mình.
Có người… chỉ vì quá thẳng thắn.
Elizabeth hiểu ra:
“Điên” thường chỉ là cái nhãn để buộc phụ nữ phải im lặng.
Điều kiện trong trại vô cùng tàn nhẫn.
Bệnh nhân bị trói, bị cách ly, bị trừng phạt vì những lỗi nhỏ nhặt, bị đối xử tàn nhẫn dưới danh nghĩa “điều trị”. Ở đó, sức khỏe tâm thần không quan trọng.
Chỉ có sự phục tùng là quan trọng.
Elizabeth không khuất phục.
Bà quan sát. Ghi nhớ. Lắng nghe câu chuyện của những người xung quanh. Khi có thể, bà viết lén, ghi lại tên tuổi, bất công, cách thức lạm quyền. Bà hiểu rằng trí óc là thứ duy nhất họ không thể cướp đi — trừ khi bà tự giao nộp nó.
Suốt ba năm, bà bị giam giữ, trong khi các con lớn lên không có mẹ. Chồng bà kiểm soát thư từ, đi đâu cũng kể rằng vợ mình “không ổn định”. Còn xã hội bên ngoài thì mặc nhiên tin rằng trại tâm thần biết họ đang làm gì.
Năm 1863, Elizabeth được thả ra, nhưng lại bị trao về cho chồng — vẫn bị coi là điên, vẫn không có quyền công dân.
Bà không chấp nhận.
Elizabeth yêu cầu một phiên tòa công khai.
Năm 1864, trước bồi thẩm đoàn gồm 12 người đàn ông, Elizabeth làm điều mà không người phụ nữ nào trong hoàn cảnh của bà được mong đợi sẽ làm:
bà tự bào chữa cho chính mình.
Bà nói điềm tĩnh. Rõ ràng. Logic.
Bà trả lời từng câu hỏi. Trình bày niềm tin của mình. Và bóc trần luận điệu cho rằng bất đồng quan điểm đồng nghĩa với điên loạn.
Bồi thẩm đoàn chỉ mất bảy phút.
Phán quyết là nhất trí:
Elizabeth Packard hoàn toàn tỉnh táo. Và bà chưa từng điên.
Chồng bà nổi giận điên cuồng.
Nhưng Elizabeth đã tự do.
Bà hoàn toàn có thể dừng lại ở đó.
Nhưng bà không làm vậy.
Elizabeth hiểu rằng chiến thắng của riêng bà chẳng có ý nghĩa gì nếu cả hệ thống vẫn còn nguyên. Hàng nghìn phụ nữ khác vẫn có thể bị xóa sổ nhân phẩm chỉ bằng một chữ ký của chồng, cha hay người giám hộ nam.
Và bà biến sự sống sót của mình thành một sứ mệnh.
Bà viết sách vạch trần hệ thống trại tâm thần và các kẽ hở pháp luật cho phép lạm quyền. Bà công bố những câu chuyện chi tiết về sự tàn nhẫn và nỗi đau âm thầm của những phụ nữ tỉnh táo bị giam cầm vô cớ. Bà đi khắp nơi — thường là một mình — trực tiếp gặp các nhà lập pháp, đứng trước nghị viện và yêu cầu cải cách.
Bà bị khinh thường. Bị chế giễu. Bị tấn công.
Bà vẫn không dừng lại.
Từng bang, từng bang một, luật pháp bắt đầu thay đổi.
Nhờ Elizabeth Packard, phụ nữ có quyền được xét xử trước khi bị đưa vào trại tâm thần. Có quyền có luật sư, trình bày bằng chứng, bảo vệ sự tỉnh táo của mình trước tòa. Những người chồng mất đi quyền lực tuyệt đối để nhốt vợ chỉ vì bất tuân hay bất đồng quan điểm.
Quyền lực không kiểm soát đã trở thành quyền lực phải chịu trách nhiệm.
Elizabeth Packard sống đủ lâu để thấy những cải cách của mình lan rộng khắp nước Mỹ. Bà chưa bao giờ ngừng viết. Chưa bao giờ ngừng nói. Chưa bao giờ ngừng khẳng định rằng sức khỏe tâm thần không thể được định nghĩa bằng sự vâng lời.
Chồng bà từng cố xóa sổ bà bằng cách gọi bà là điên.
Ngược lại, bà trở thành một trong những nhà cải cách quan trọng nhất thế kỷ XIX về sức khỏe tâm thần và quyền phụ nữ.
Cuộc đời bà vừa là lời cảnh báo, vừa là minh chứng:
Quyền được suy nghĩ không tự nhiên mà có.
Nó từng bị tước đoạt, bị đánh cắp, bị biến thành vũ khí chống lại những ai dám nghĩ khác.
Và đôi khi, thứ duy nhất ngăn cách giữa im lặng và công lý là một con người từ chối chấp nhận một lời nói dối.
Elizabeth Packard đã từ chối.
Và pháp luật buộc phải lắng nghe.
