Tác Giả: Nguyễn Văn Lục –
18/11/2025
Câu chuyện xảy ra đã 2/3 thế kỷ. Tưởng rằng đã cũ. Nhưng đọc lại nó thì như thể câu chuyện mới đây thôi.
Tập tài liệu này xét ra còn hữu ích về mặt lịch sử và văn học. Nhờ nó mà ta hiểu được tầm vóc của phong trào NVGP cũng như sức đề kháng, đấu tranh và mặt khác mức độ đàn áp khốc liệt của Hà Nội.
Nó là tiếng chuông cảnh báo và đòi hỏi tự do ngôn luận của một số giới trí thức nhà văn Hà Nội.
Nó mở đường cho những Dương Thu Hương, Phạm Thị Hoài đến Vũ Thư Hiên, Bùi Tín sau này.
Bên cạnh đó, người lãnh đạo uy tín và kiệt xuất của Phong trào NVGP trở thành nạn nhân bị đầy đọa cực kỳ dã man của chế độ cộng sản Hà Nội
500 nghệ sĩ, trí thức miền Bắc đi theo kháng chiến chống Pháp mà phần lớn là đảng viên cộng sản. Nhưng kinh qua cuộc chỉnh phong và Cải cách ruộng đất một cách tàn bạo và sắt máu sau năm 1954 khi về tiếp thu Hà Nội. Điều gì đã xảy ra trước mắt họ và thực tế như thế nào?
Họ đã thất vọng và vỡ mộng.
Từ đó mở đầu cho giai đoạn của một phong trào xin ra khỏi đảng với những tên tuổi như Trần Dần, Tử Phác, Hoàng Cầm.
Và cuối cùng mở ra một cách lan rộng một phong trào Nhân Văn Giai Phẩm, mùa xuân năm 1956. Tiêu biểu qua hai câu thơ sau đây:
“ Dù một sợi tóc còn cứa vào Nhân phẩm.
Tôi còn hét to, dù khản tiếng, tàn hơi.”. Hai câu thơ tóm gọn tinh thần Nhân Văn Giai phẩm.
Bài viết này của tôi muốn nhìn lại và trân trọng giới thiệu cuốn Trăm Hoa Đua Nở Trên đất Bắc của cụ Hoàng Văn Chí. Người đã thu tập tài liệu và mãi đến năm 1959, ấn bản đầu tiên mới xuất hiện tại Sài Gòn.
Một chi tiết nhỏ đặt ra là cụ Hoàng Văn Chí vào Saigon đầu năm 1955, làm sao cụ có tài liệu về Trăm Hoa Đua nở?
Chúng ta cần biết rằng miền Nam không công nhận Hiệp Định Genève và Ủy Hội kiểm soát đình chiến. (Ủy hội này gồm ba thành viên là Gia Nã Đại, Ấn Độ và Ba Lan)
Nhiều phần cho thấy là họ đi lại giữa Bắc và Nam như cơm bữa. Và điều ấy cho phép Canada thường mang những tài liệu, báo chí miền Bắc vào miền Nam qua bộ Thông tin nhờ đó cụ Hoàng Văn Chí có cơ hội thu tập và viết : Trăm Hoa Đua Nở trên đất Bắc.
Phong trào NVGP vừa mở ra một viễn tượng tương lai đầy hy vọng và phấn khởi. Tuy nhiên qua tài liệu cũa Vũ Thư Hiên qua cuốn Đêm Giữa Ban Ngày vốn là “người trong cuộc” nên hiểu rõ đâu là sự thật, đâu là sự lừa dối.
Cộng thêm lời trần tình của Phùng Quán đã dành ra ba ngày, ba đêm ở bên cạnh Nguyễn Hữu Đang cho thấy sự đối xử tàn tệ, dã man của cộng sản sau khi ra tù.
Điều đó giúp kẻ viết bài này hiểu ro thực chát đảng cộng sản là gi`? Họ đầy đọa một con người cho đến khi chết làm tôi càng xác tín rằng cộng sản là một thứ “trục của điều xấu” và không thể là điều gì khác.
Những nguyên nhân khách quan và chủ quan của cuộc nổi dậy của trí thức miền Bắc.
Nguyên nhân khách quan
Những nguyên nhân khách quan là tình hình biến chuyển quốc tế đã ảnh hưởng trực tiếp đến Bắc Việt.
Việc thứ nhất là việc hạ bệ Stalin của Krushchev.
Nội bộ về các cuộc thanh trừng tại điện Kremlin như hạ bệ Beria, lật đổ Malenkov và nhất là hạ bệ uy tín của Stalin mặc dầu Stalin đã chết. Lý do hạ bệ uy tín của Stalin là để làm khuây khỏa lòng dân Nga vốn đã bị khốn cực dưới thời Stalin. Việc đổ tội lên đầu Stalin là một kế sách xây dựng uy tín cho người kế vị và cũng là dịp để thanh trừng nội bộ..
Các đại biểu đã dự Hội nghị lần thứ 20 của Đảng Cộng Sản Liên Xô đã được chứng kiến và nghe những lời kết tội của Krushchev: như việc Stalin đã lưu dầy các dân tộc thiểu số, thủ tiêu hàng vạn đảng viên đối lập, hàng ngàn sĩ quan Hồng quân. Krushchev đã vạch ra những ngu độn và sai lầm của triều đại Stalin. Krushchev đã chỉ ra những sai lầm trong bệnh sùng bái cá nhân.. Người cầm đầu phong trào là Dundinsev đã viết bài:” Cơm áo không đủ”.
Cạnh đó, tình hình ở Ba Lan, Hung Gia Lợi.
Balan vốn có một truyền thống quốc gia rất mạnh nên phong trào chống Nga ở Balan bột phát trước tiên. Sau vụ Poznan (28-6-56), nhà cầm quyền Liên xô thấy sức mạnh của quốc gia này nên tìm cách đàn áp phong trào. Nhưng Krushchev đành cố gắng ve vuốt Ba Lan kể từ khi Gomulka được thả ra từ nhà tù được trở về.
Hung Gia Lợi.
Chỉ vài tháng sau, Sô Viết phải đối phó với cuộc nổi dạy của dân chúng Hung. Krushchev ra lệnh cho quân đội đàn áp. Và vụ Budapest trở thành vang dội khắp thế giới và có ảnh hưởng trực tiếp đến tinh thần dân chúng ở Bắc Việt cũng như Đệ tam quốc tế ở khắp các nước chư hầu.
Ở Việt Nam, do các ảnh hưởng trên nên có chiến dịch sửa sai có nói đến “bệnh tôn sùng cá nhân” và “chính sách tập thể.”
Nạn nhân đầu tiên là sửa sai trong Cải cách ruộng đất bằng cách hạ bệ Trường Chinh và ông Hồ Viết Thắng và thả ra 12 ngàn đảng viên bị cầm tù vì bị quy lầm là địa chủ trong số đó có nhiều người bị lên án tử hình.
Việc sửa sai ấy đã tạo ra sự xung đột giữa các đồng chí đã bị tố sai để họ trả thù tạo ra sự xung đột giữa đảng viên “cũ” và đảng viên “mới”.
Phần các bần cố nông đã chót nghe lời đảng tố sai nay sợ bị rạch mồm, cắt lưỡi nên vội vàng tẩu thoát ra Hà Nội hoặc Nam Định.
Theo Vũ Thư Hiên, việc cải cách ruộng đất chỉ là cái vỏ ngoài cho một mưu đồ chính trị. Tất cả những khẩu hiệu ca ngợi nông dân: “ nông dân là quân chủ lực”, “ giải phóng nông dân” “ Tiêu diệt cường hào ác bá, đánh đổ địa chủ, phú nông” “ruộng đất về tay dân cày” “ nông dân vùng lên giành lấy chính quyền” chỉ nhằm củng cố vị trí cai trị đất nước của Đảng. Đảng cần tiêu diệt những người đi tiên phong trong cuộc kháng chiến chống Pháp là những người mang trong đầu tư tưởng bình đẳng được đề cao trong cuộc cách mạng giải phóng dân tộc, vì thế, họ không phải, và không thể là những thần dân ngoan ngoãn. Cái mà Đảng cần .
Hơn nữa, mâu thuẫn ruộng đất hoàn toàn không phải là một lớp tay sai tuyệt đối trung thành, gọi dạ bảo vâng.
Cái gọi là Cải cách ruộng đất hoàn toàn không vì mục tiêu cải cách ruộng đất.
Không có, và không hề có về một cuộc điều tra nào về tình hình việc phân bổ ruộng đất trong xã hội, là điều tất yếu phải làm trước khi tiến hành cải cách ruộng đất.
Hơn nữa, mâu thuẫn ruộng đất hoàn toàn không phải là vấn đề nóng bỏng ở vùng giải phóng (vùng chính quyền kháng chiến) trong giai đoạn cả nước cần tập trung tinh thần và sức lực vào mục tiêu giành độc lập.
Đấu tố diễn ra liên miên, ngày một khốc liệt. Người dân cày dung dị hôm trước được Đảng phóng tay phát động vụt trở thành hung tợn, mặt bừng bừng khoái trá trong niềm vui hành hạ đồng loại.
Tôi kinh hoàng nhìn cảnh tượng không hiểu nổi. Nườm nượp lướt qua mắt tôi từng bày đàn người bị kích thích bởi mùi máu, hăm hở đi dưới lá cờ đỏ sao vàng không phải để chiến đấu với quân xâm lược mà với chính đồng bào mình.
Tại xã Ngô Xá, làng Ngò, Thanh Hóa, nơi có dinh cơ gia đình cụ cử Nguyễn Thượng Hiền. Người ta trói chặt hai tay rồi dong mẹ một người bạn tôi đi khắp làng chỉ vì bà trót dại nói điều gì đó mất lập trường hoặc không vừa lòng cán bộ giảm tô giảm tức. Tôi biết rõ bà là ai. Khi chiến tranh vừa bùng nổ, bà là Hội trưởng hay Hội phó Hội Liên Hiệp Phụ Nữ Thái Bình. Mất đất, làm nghề hàng xáo, buôn thúng bán mẹt. Chúng tôi nghe tiếng kêu khóc chạy tới thì thấy mấy anh du kích quen đang lôi xềnh xệch kéo bà đi. Hai tay bị trói giơ lên trời, bà xiêu vẹo bước sau họ, kêu gào thảm thiết : “ Ới cụ Hồ ơi, Cụ trông xuống mà xem người ta đối xử với con dân Cụ thế này đây.”
Ở một xã khác, một người đàn bà bị trói vào hai cây nứa bắt chéo, bên dưới là một đống lửa. “con mẹ ni là phú nông phản động, ngoan cố lắm, những người bâu quanh nhao nhao nói thế. Người đàn bà quằn quại mãi, tới khi ngất đi mới được người ta hạ xưống.
Cha một người bạn khác của tôi chỉ là một cán bộ quèn trong ngành giáo dục, nhưng hoạt động cách mạng từ trước 1945. Khi cuộc giảm tô, giảm tức bắt đầu, ông bị bắt vì tội là đảng viên Quốc Dân đảng. Ông thắt cổ tự tử để lại bức thư tuyệt mệnh: “ Oan cho tôi lắm, cụ Hồ ơi. Tôi trung thành với Cụ, với Đảng. Tôi không phản bội. Hồ Chí Minh muôn năm. ( Quốc Dân đảng được thành lập từ năm 1925, trước đảng cộng sản 5 năm cùng có mục tiêu chung là chống Pháp dành độc lập.)
Người ta vu cho bất cứ ai mà họ muốn giết là Quốc Dân đảng.
Trong một ngôi đình, tôi thấy người ta lấy gai bưởi cắm vào đầu ngón tay một cô gái. Có trời biết cô ta bị tội gì, có thể cô ta chỉ có một tội duy nhất là con địa chủ.. Cứ mỗi câu hỏi, những kẻ tra tấn lại nhấn những cái gai sâu thêm một chút làm cho cô gái rú lên vì đau, quằn quại trong dây trói.
Một cụ già tóc bạc phơ bị tròng giây vào cổ, lôi xềnh xệch trên đường như một con chó. Lũ trẻ làng rùng rục chạy theo sau vỗ tay reo hò, cười ngặt nghẽo. Tôi nhìn chúng rùng mình- những đứa trẻ này sẽ lớn lên với trái tim không phải của giống người?
Trich Vũ Thư Hiên, Đêm giữa ban ngày, trg 41-43)
Những nguyên nhân chủ quan.
Nhìn chung quanh mình, người trí thức cộng sản chỉ thấy đói khổ cùng cực. Chính bản thân họ bị bóc lột, trấn áp còn khốn khổ hơn trong thời kỳ chiến tranh.
Từ giai cấp tiểu tư sản, họ tụt xuống thành vô sản.
Từ địa vị lãnh đạo tư tưởng, họ tụt xuống cái mà Mao ngang nhiên gọi là:” không ích lợi bằng cục phân”.
Đời sống vật chất trong thời kỳ chiến tranh, họ đã đã phải bấm bụng nhịn đói, nhịn thèm. Nhưng nay đã hòa bình mà tình trạng vẫn vậy, không thấy thhay đổi.
Ông Phan Khôi khi trở về Hà Nội được bạn bè cũ đãi cơm có thịt gà.. Cầm miếng thịt gà lên, cụ nói đùa: “Chín năm nay, tao lại mới gặp mày.”
Câu nhận xét ấy đã trở thành giai thoại trên nhiều cửa miệng giới cầm bút.
Nhiều sự thật khác cũng đã được bóc trần.. .
Như tại tòa soạn báo Văn Nghệ, trong số 8 biên tập viên có vợ thì 6 người đã thất nghiệp hay bán thất nghiệp….Những trang giấy trắng đáng lẽ chỉ dùng làm thơ cũng đã bao lần trở thành giấy xin việc… Những đơn ấy gởi đi rồi rơi vào im lặng, không nghe một tiếng trả lời.
Như trường hợp nhà thơ Hữu Loan nằm trong bóng tối của một gian nhà nhỏ ở ngoại ô Hà Nội không có tiếng vợ kêu con khóc. Hữu Loan, chỉ mơ ước có một ngọn đèn giàu để đêm đêm ngồi viết..
Hai năm sau hòa bình, chúng ta thấy nhiều nhà văn có tài bị buộc chặt vào địa vị bằng những sợi lụa có tẩm thuốc độc.
Trong khi những nhà văn thuộc giai cấp lãnh đạo như Nguyễn Công Hoan, Nguyễn Tuân, Nguyễn Đình Thi, Hoài Thanh, Xuân Diệu, Phạm Huy Thông, Trần Hữu Thước, Đặng Thái Mai, Hồ Đắc Di, Hằng Phương, Lương Xuân Nhị, Ngụy Như Kon Tum vv.. chỉ thấy họ ra các chỉ thị, các thông báo, các kế hoạch cho bọn quần chúng văn nghệ phải thi hành..
Trước thực trạng ấy, cụ Phan Khôi phân tích, có hai giai cấp văn nghệ.
Cấp trên là giai cấp lãnh đạo văn nghệ. Và giai cấp dưới là quần chúng văn nghệ.
Sự thực thì có nhiều người nói thẳng là có thứ “cai văn nghệ” và thứ “ cu ly văn nghệ” trong thực trạng người bóc lột người.
Và thực tế là một cuộc tranh đấu giai cấp, giai cấp thống trị, “ngồi mát ăn bát vàng” và một giai cấp bị trị, bị bóc lột đến tận xương tủy.
Nguyễn Công Hoan kể, khi sang dự Hội Nghị Văn Hóa Á Châu đã vào ở khách sạn Asoka là khách sạn nổi tiếng là nơi trú ngụ của các bậc đế vương trên thế giới.
Một thi sĩ dấu tên đã làm bài thơ mỉa mai, miệt thị sau đây đăng trong báo Văn Nghệ số 24 ra ngày 10-10-1957.
Ông “ Vỗ ngực”
Học thuật văn chương chửa sạch nghề
Tập tòe lên lớp cũng khen chê
Giáo điều khó nuốt lèn thô bạo
Lý luận không tiêu kéo nặng nề,
Tình cảm khô khan như củi gộc.
Phê bình nồng nặc tựa cơm khê
Anh em vặn lại cùng kỳ lý
Vỗ ngực ông giơ đảng chực lòe.
Tên “Lý trưởng văn nghệ” Nguyễn Công Hoan đã từng nằm ở khách sạn Asoka đã mắng cụ Phan Khôi là tên cu ly văn nghệ, Phan Khôi vốn đáng tuổi bố Nguyễn Công Hoan..
Nhân dịp thượng thọ 70 tuổi, giữa lúc ai ai cũng lảng tránh, cụ bèn làm một bài thơ để mừng kỷ niệm ngày thượng thọ của cụ với hai câu thơ như sau:
Lên 70 rồi mẹ nó ơi!
Thọ ta, ta chúc nọ phiền ai..
Nguyễn Công Hoan ngay lập tức đáp trả đã làm một bài thơ họa lại như sau:
Nhắn bảo Phan Khôi khốn kiếp ơi!
Thọ mi, mi chúc chứ hòng ai.
Văn chương/Đù mẹ thằng cha bạc!
Tiết tháo! Tiên sư cái mẽ ngoài
Lô dích, trước cam làm kiếp chó
Nhân văn, nay lại hít gì voi, Sống dai thêm tuổi cho thêm nhục,
Thêm nhục cơm trời, chẳng thấy gai.
Đại khái thì toàn bộ giai cấp mới đều có ngôn từ trịch thượng, giọng điệu đểu cáng và hèn hạ như vậy.
Trách chi mình Nguyễn Công Hoan…
Để đáp lễ, cụ Phan khôi kêu gọi mọi người đứng lên làm “tổng vệ sinh” quét sạch lũ chúng:
“ Những người đã đánh bại xâm lăng
Đỏ bừng mặt vì những tên quốc sỉ
Ngay giữa thời nô lệ
Là người, chúng ta không ai biết cúi đầu.
Cụ Phan Khôi phẫn uất nên viết mạnh như sau:
Làm sao cũng chẳng làm sao
Dẫu có thế nào cũng chẳng làm chi,
Làm chi cũng chẳng làm chi
Dẫu có làm gì cũng chẳng làm sao”.
Họ còn ví những người trí thức như những người đàn bà đẹp để thấy mình bị lợi dụng, ruồng bỏ, khủng bố như cảnh Hồ Xuân Hương thuở xưa:
Chém cha cái kiếp lấy chồng chung
Kẻ đắp chăn bông, kẻ lạnh lùng.
Cụ Phan Khôi cũng ngán cảnh bị bỏ ngoài ra ngoài lề:
“Tuổi già thêm bệnh hoạn
Kháng chiến thấy thừa ta
Mối sầu như tóc bạc
Hễ cắt lại dài ra.”
Tuy nhiên, xét tổng quát nói chung, sự phản kháng cũng vẫn chỉ là những tiếng than vãn, những lời oán trách gián tiếp vì không được đãi ngộ.
Vẫn thiếu một không khí đấu tranh thực sự, một sự phản kháng vùng lên đối mặt kẻ thù.
Xin nêu một trường hợp: Trường hợp bà Thụy An.
Tên thật của bà là Lưu Thị Yến. (1916-1989). Chồng bà là nhà báo Bùi Nhung. Có thời ông làm giám đốc đài phát thanh Hà nội. Bà có 7 người con, chỉ ly thân năm 1949. Lý do cuộc chia tay: bà Lưu Thị Yến có em gái là Lưu Thị Trạch có liên hệ mật thiết với ông Bùi Nhung nên bà Yến đã lặng lẽ nhường chồng cho em gái.
Bà từng là học trò Võ Nguyên Giáp, từ đó nảy sinh cũng là mối tình đầu của bà. Bà đã vào Nam sau trở ra Bắc và có mối liên hệ với ông Đỗ Đình Đạo, người của Quốc Dân Đảng. Sau Đỗ Đình Đạo đột tử khi bà Thụy An vắng nhà, người ta nghi ngờ do Thụy An đầu độc Đỗ Đình Đạo.
Sau này, mặc dù bà không liên hệ trực tiếp trong nhóm NVGP, vậy mà bà bị tù đầy lâu nhất cùng với Nguyễn Hữu Đang.
Phần Võ Nguyên Giáp đã im bặt không dám bênh vực bà.
Điều đó cho thấy tâm địa của cán bộ cao cấp trong đảng hèn nhát như thế nào?
Theo Vũ Thư Hiên viết trong Đêm giữa ban ngày, trang 36 như sau về trường hợp Phạm Văn Đồng không dám đứng ra bênh vực cho trường hợp bố của Vũ Thư Hiên bị bắt: “ Việc tập thể quyết định , tôi làm gì được”.
Theo mẹ Vũ Thư Hiên thì:” Phạm Văn Đồng là người không tồi, không tệ bạc, nhưng ba phải vụng về và cực kỳ vô tích sự”.
Còn dưới mắt bà thì: “Ông Hồ Chí Minh coi như đã chết vào đêm cha tôi bị bắt.”
Phần Trường Chinh, dưới mắt bà, ông có an ủi vài câu, còn hứa hẹn điều này điều kia, nhưng rồi ông chẳng làm gì hết.”.
Nhà văn Nguyễn Tuân, tác giả Vang bóng một thời đã có một nhận xét cay nghiệt nổi tiếng: “ “Nước ta là một pháp trường trắng. Không có đầu rơi, không có máu chảy, mà có người chết.”
Trong khi đó, Tố Hữu vẫn công khai, vênh váo như một tên thi sĩ cuồng si, vô liêm sỉ và khát máu với những câu thơ dơ dáy, nịnh bợ như:
Hoan hô Hồ Chí Minh
Cây hải đăng vô sản.
Bão táp chẳng rung rinh
Lửa trường kỳ cách mạng
Hoan hô sít ta lin
Đời đời cây đại thụ
Rợp bóng mát hòa bình
Hoặc là:
Chúng ta có bác Hồ
Thế giới: sít ta lin
Đảng ta phải mạnh to
Thế giới phải đỏ mình.
Ở một chỗ khác, Tố Hữu tỏ ra một tên hung đồ, khát máu:
Giết, giết, bàn tay, không phát nghỉ.
Cho ruộng đồng lúa tốt, thuế mau xong,
Cho đảng bền lâu, cùng rập bước chung lòng
Thờ Mao Chủ tịch, thờ sít ta lin bất diệt…
Phải chăng đó là sự nghiệp chói lọi của thơ văn Tố Hữu mà nếu ở miền Nam, thứ thơ văn đó chỉ là rác rưởi vứt vào trong thùng rác?
Đến lượt Xuân Diệu tỏ ra không kém trò nịnh hót như Tố Hữu:
Mỗi lần tranh đấu gay go
Chúng con lại được Bác Hồ tới thăm
Nghe lời Bác dạy khuyên răn,
Chúng con ước muốn theo chân của Người
Chúng con thề nguyện một lời
Quyết tâm thành khẩn.. lột người từ đây”.
Phần người viết, chỉ muốn bước ra khỏi thứ văn chương xú uế này trong suốt khoảng thời gian từ 1950-1954 trong vùng cộng sản chiếm đóng với những tên cán bộ “Bốn Túi” (Bốn túi là những cán bộ cao cấp, cán bộ cấp dưới chỉ có hai túi).
Đến nỗi trong dân gian có câu: “ Phi bốn túi bất thành phu phụ.”
- Cuộc Khởi nghĩa bắt đầu.
Lê Đạt, một nhà thơ trẻ nhất với chuyện Ông bình vôi trong đó có câu:“Những kiếp người sống lâu trăm tuổi. Y như một cái bình vôi.
Càng sống càng tồi
Càng sống càng bé lại.
Phải chăng ám chỉ Hồ Chí Minh?
-Trần Dần. ( 1924-1951).
Ông từng sáng tác cuốn “ Người người lớp lớp.. Nhờ cuốn sách này, ông được cử đi Trung Quốc để viết dẫn giải bằng tiếng Việt cho cuốn phim “Chiến thắng Điện Biên Phủ” do cán bộ Trung Cộng quay.
Nhìn rõ cảnh đất nước Trung Cộng, ông thất vọng vọng nên tuyên bố: Chớ nên theo đường lối văn nghệ Trung Quốc”.
Sau đó, ông tự ý xin ra khỏi đảng, ngang nhiên sống với người yêu không cần cưới xin.. Đảng tính trừng trị, nhưng thời kỳ đó còn có phong trào di cư nên đành chịu..
Nhưng bài của Trần Dần dài hơn 500 câu mới cho thấy sự khổ cực, khốn đốn của vợ chồng tác giả. Bài thơ bộc lộ cho thấy miền Bắc quá cực khổ. Khi về Việt Nam xảy ra một việc quan trọng.. Đó là việc Trần Dần lấy vợ, bất chấp sự cấm đoán của đảng. Trần Dần phải xin phép để được cưới vợ. Đảng đã giới thiệu nhiều cô gái, nhưng Trần Dần đều từ chối.
Khi hòa bình trở lại, tình cờ ông gặp một cô gái tiểu tư sản ở phố Sinh Từ, sống bơ vơ một mình, vì bố mẹ họ hàng cô đều di cư vào miền Nam không kịp mang theo..
Tên cô là Bùi thị Ngọc Khuê, sau có ba con với Trần Dần là Trần thị Băng Kha, Trần Trọng Văn và Trần Trọng Vũ.(họa sĩ)
Trần Dần xin phép, nhưng đảng không cho. Vì một lý do: Người con gái đó theo đạo Thiên Chúa. Trần Dần đã khuyên người con gái đó mang nhà cửa đất đai của bố mẹ để lại nộp cho “Ủy ban tài sản của những người vắng mặt” để hai người có thể yêu nhau trong khi thiên hạ ùn ùn đi vào miền Nam.
Xin trích một đoạn như sau:
“Ta đi giữa trời mưa đất Bắc
Tai bỗng nghe những tiếng thì thầm
Tiếng người nói xen tiếng đời ầm ả.
Chúng phá hiệp thương!
Liệu có hiệp thương
Liệu có tuyển cử?
Liệu tổng hay chẳng tổng?
Liệu đúng kỳ hay chậm vài năm?
Ôi! Xưa nay Người vẫn tin Người.
Người vẫn kinh hoàng trước tương lai.
Vì chữ Người viết hoa nên cán bộ lãnh đạo vin ngay vào cớ đó để buộc tội cho Trần Dần có ý ám chỉ ông Hồ Chí Minh, vì xưa nay chữ Người viết hoa vẫn dành riêng cho ông Hồ.. Vì thế Trần Dần bị bắt, bị mang ra đấu tố trước một cuộc họp đông đảo của toàn thể các văn nghệ sĩ trong Hội các nhà văn.
Trần Dần bị quy vào tội phản động.
Phẫn uất quá, Trần Dần cứa cổ tự tử, nhưng không chết, sau này vẫn mang một cái sẹo ở cổ. Cái sẹo đó như một minh chứng của sự áp bức văn nghệ dưới chế độ cộng sản miền Bắc.
Trên đây là những điều “tốt đẹp” được ghi lại về Trần Dần.
Nhưng cần nhớ rằng, truớc sau Trần Dần vẫn là người cộng sản nên cố hữu vẫn phải bày tỏ bề ngoài sự căm thù miền Nam để có thể sống còn.
Nhưng cụ Hoàng Văn Chí một cách nào đó, quá cẩn thận, đã xóa bỏ những khẩu hiệu, những đoạn sắt máu tuyên truyền, phê phán tiêu cực về miền Nam.
Như tội ác Mỹ Ngụy vv.. để độc giả miền Nam dễ chấp nhận.
Một điều khó hiểu nữa là ông Hoàng Văn Chi trong cuốn Trăm Hoa Đua Nở đã không có một dòng về Nguyễn Hữu Đang cũng như Trương Tửu.
Đặc biệt trong tập Trần Dần Ghi, ông đã công khai giọng điệu tuyên truyền chống miền Nam.
Tôi thấy không cần thiết phải ghi lại tập thơ này. Cho dù bất mãn thế nào với Đảng, sự sống còn, sự tồn tại của ông vẫn thuộc về đảng nên ông vẫn phải bám cái phao cứu chống miền Nam để tồn tại.
- Giai phẩm mùa thu ra đời.
Ngày 29 tháng 8, 1956, Giai phẩm Mùa Thu, tập I ra đời.
Trong tập này, cụ Phan Khôi , một người không biết sợ đã giáng một đòn chí mạng vào đầu giai cấp lãnh đạo. Bài viết nhan đề như một phát súng lệnh:” Phê bình lãnh đạo văn nghệ”.
Bài viết đã gây một làn sóng dư luận khắp Hà Nội. Tờ Thời -Mới ví bài của cụ Phan Khôi như một “quả bom tạ” thả ngay giữa Hà Nội.
Có người còn nói rằng 90 năm mới lại nghe tiếng nói “sang sảng” của cụ Phan Khôi.
- Mặt trận tấn công mở rộng.
Tính từ tháng tám 1956 trở đi, quần chúng văn nghệ đã làm chủ được dư luận và tình thế. Vì thế, để đấu tranh rộng rãi về chính trị nên cụ Phan, Nguyễn Hữu Đang và Trần Duy bèn cùng nhau đứng chung xuất bản một tờ báo. Đó là tờ Nhân Văn. Tờ Nhân Văn số I ra đời ngày 15 tháng 9. Giới sinh viên đại học hưởng ứng một cách sôi nổi cũng cho ra đời một tờ báo chống đảng lấy tên là Đất Mới.
Bên cạnh đó tờ Trăm Hoa của thi sĩ Nguyễn Bính cũng cho đăng một loạt bài mới đả kích đảng.
Phong trào chống đảng lan rộng đến tờ Thời- Mới là tờ báo hàng ngày trước đây vẫn tỏ ra ngoan ngoãn nay cũng đổi chiều.
Chưa kể các tờ Cứu-Quốc, cơ quan của Mặt Trận Tổ Quốc cũng nêu ra những tệ hại của chế độ trong Mục Sổ Tay.
Đặc biệt, tờ Nhân Dân, tờ Học Tập, cơ quan chính thức của Đảng cũng nêu ra nhiều “sai lầm” của Đảng.
Nói chung trong suốt ba tháng, nhân phong trào sửa sai, đồng loạt các tờ báo lên tiếng, phản bác về bệnh “quan liêu” , bệnh “bè phái lãnh đạo”, bổ những nhát búa chí mạng vào đầu giai cấp thống trị.
Phần các báo chí của Đảng thì bất đắc dĩ, thấy người ta nói đúng quá nên cũng phải hùa theo để cho thấy họ không ngoan cố và cho rằng những sai lầm đó chỉ là nhất thời và cá biệt, còn nói chung Đảng và nhà nước bao giờ cũng sáng suốt.
Nếu có sai lầm là do những cán bộ cấp dưới gây ra, còn cấp trên vẫn nắm vững chính sách.
Nhưng các báo chí đối lập không thèm đếm xỉa đến cấp dưới, mà vẫn chĩa mũi vào cấp lãnh đạo nên cuối cùng mới có Hồ Viết Thắng phải đứng ra đọc bản Tự-kiểm thảo về những sai lầm Về cải cách ruộng đất.
Võ Nguyên Giáp cũng thay mặt Đảng công nhận những “khuyết điểm”.
-Đảng đóng cửa báo Nhân Văn.
Đảng mở chiến dịch gọi đích danh báo Nhân Văn là tay sai của địch, là gián điệp phòng nhì của Mỹ, hoặc tờ-rốt-kít..
Dựa vào các kiến nghị của mọi tầng lớp nhân dân.. Đảng ra lệnh cho Ủy ban Hà Nội đóng cửa tờ Nhân Văn và tịch thu mọi số báo đã phát hành.
Ngày 15 tháng 12, 1956, Hồ Chí Minh ký một sắc lệnh tước quyền tự do ngôn luận của báo chí và phải phục vụ nền vô sản chuyên chính.
Sắc lệnh cũng dọa phạt tù từ 5 năm đến khổ sai chung thân.
Sau lệnh đó, các tờ Trăm Hoa, Đất-Mới, Giai phẩm đều tắt tiếng và ra lệnh mồm về mấy điều cấm đoán:
- Không được chống chính phủ, chống chế độ.
- Không được xúi dục nhân dân và bộ đội làm loạn.
- Không được tiết lộ các bí mật quân sự.
-Không được đăng bài vở có hại đến thuần phong mỹ tục
Những nhà văn trẻ lên tiếng.
– Phùng Quán.
Phùng Quán là một sinh viên trẻ, hăng máu trước từng viết bài: “Chống tham ô lãng phí” đăng trong Giai phẩm Mùa Thu.
Lần này, Phùng Quán viết bài “Lời mẹ dặn” với những câu thơ đanh thép và sắc bén như sau:
Yêu ai cứ bảo là yêu
Ghét ai cứ bảo là ghét
Dù ai ngon ngọt nuông chiều
Cũng không nói yêu thành ghét
Dù cầm dao dọa giết
Cũng không nói ghét thành yêu.
Ông viết tiếp:
Tôi muốn làm nhà văn chân thật trọn đời
Đường mật công danh không làm ngọt được lưỡi tôi
Sét nổ trên đầu không xô tôi ngã
Bút giấy tôi, ai cướp giật đi
Tôi sẽ dùng dao viết văn trên đá.
Cuối cùng thì cũng vẫn cụ Phan Khôi xuất hiện với chuyện “Ông Năm Chuột” trong đó gián tiếp cụ ngụ ý giai cấp thống trị thuở xưa cũng như giai cấp thống trị ngày nay đều đầy rãy những thối nát, nhưng cố tình che đậy.
Sau bài của Phan Khôi, đảng bắt phải đình bản tờ báo ngay tức khắc, đồng thời bắt 304 văn nghệ sĩ đi chỉnh huấn cho đến khi tự kiểm thảo để nhận biết sai lầm của mình.
Tuy nhiên, có bốn người không chịu đi dự lớp chỉnh huấn: Phan Khôi, Trương Tửu, Thụy An và Nguyễn Hữu Đang.
Đảng ra lệnh bắt Nguyễn Hữu Đang và Thụy An giam vào Hỏa Lò.
Phần Trương Tửu bị cất chức giáo sư ở trường đại học Văn Khoa, vợ con và gia đình nhà vợ bị bao vây kinh tế, nghĩa là rút giấy phép buôn bán.
Phần cụ Phan Khôi đã 73 tuổi, lại vốn có nhiều uy tín trong nước, nhất là đối với trí thức miền Nam nên được để yên.. Tuy nhiên, bị “ treo dò” không được tiếp xúc với ai và cũng không ai được tới thăm hỏi.
Nguyễn Đình Thi còn kết án mấy người trong Nhân Văn Giai phẩm là “ cả vú lấp miệng em”.
Phần cụ Phan Khôi lại đưa ra số Văn, 36 câu truyện Ông Năm Chuột ám chỉ xỏ xiên Hồ Chí Minh. Chính vì vậy báo Văn bị đóng cửa ngay tức khắc.
Sau này Phan Khôi còn bịa ra câu truyện Cây cứt lợn- cây cộng sản. Có nơi gọi là cây chó đẻ, rồi Cỏ cụ Hồ.
Phần Trần Dần nổi tiếng với bài Nhất Định thắng..
“ Tôi bước đi- không thấy phố_ không thấy nhà- chỉ thấy mưa sa trên mầu cờ đỏ..
Phùng Cung đóng góp với bài: Con ngựa già của Chúa Trịnh.
Ngụ ý của bài này là đả kích bọn văn sĩ trước kia có tài như Xuân Diệu, Hoài Thanh, Cù Huy Cận, chỉ vì ham miếng đỉnh chung mà cam tâm làm tôi mọi cho chế độ..
Nói chung bất cứ nhà văn nào đã dùng ngòi bút ca tụng chế độ mong vinh thân phì gia thì văn chương của họ không thể nào hay được.
- Trường hợp Văn Cao
Văn Cao tên thật là Nguyễn Văn Cao, sinh năm 1920 trong một gia đình nghèo, ở Lạch Tray, gần Hải Phòng. Ngay từ nhỏ Văn Cao đã có khiếu về âm nhạc đã nổi tiếng hát hay. Chẳng những ông nổi tiếng về nhạc mà còn có tài về họa và thơ.
Ông nổi tiếng với bài Tiếng quân ca và được Võ Nguyên Giáp mời lên chiến khu để khen thưởng và ban cho một khẩu súng lục.
Ông cũng là người đứng ra đánh nhịp cho đoàn Thanh niên Xung phong hát bài Tiếng quân ca ở Nhà Hát lớn. Ngay hôm ấy là ngày 19 tháng 8, 1945, Việt Minh cướp chính quyền ở Hà nội.
Sau khi Việt Minh lên nắm quyền, Văn Cao được cử làm Thường vụ hội Văn hóa Việt Nam.. Ông làm thêm bài Không-quân Việt Nam và Hải quân Việt Nam.
Lúc này danh tiếng ông nổi như cồn lên đến tột bực. Ông giao thiệp với ông chủ nhà in Rạng Đông. Cô con gái chủ nhà in Rạng Đông phải lòng người nhạc sĩ tài hoa và hai người lấy nhau.. Vi phạm tội lấy con gái tư sản nên bị Đảng bỏ rơi..
Kháng chiến bùng nổ, Văn Cao chạy lên Lào Cay, sau về Tuyên Quang rồi mở một tiệm Cà phê ở phố Yến, thuộc Vĩnh Yên.
Trong thời gian này, ông sáng tác được Trường Ca Sông Lô và được kết nạp vào đảng.
Sau Hòa bình, Văn Cao phụ trách ban nhạc ở đài phát thanh ở Hà Nội.. Năm 1956, ông tham gia phong trào Nhân Văn giai phẩm với hai bài thơ: Anh có nghe không? Và bài Những ngày báo hiệu mùa xuân…Ông đã bị Xuân Diệu vu khống chính trị viết một bài: Những tư tưởng nghệ thuật của Văn Cao tố cáo Văn Cao là” con người phản phúc, hai mặt giả dối như con mèo, là một tên phù thủy toan dùng âm binh để chọi nhau với Đảng”.
Theo nhà văn Vũ Thư Hiên thì Văn Cao còn:” là tên đầu sỏ trí thức mưu toan đoạt quyền lãnh đạo của Đảng”. Cho nên toàn bộ vụ Nhân Văn Giai Phẩm chỉ là trò cờ gian bạc lận.
Bản thân Văn Cao từng tâm sự với Vũ Thư Hiên như sau: “
Hồi ấy, văn nghệ sĩ còn tin Đảng lắm, còn yêu Đảng lắm. Gì thì gì, Đảng vẫn là Đảng của mình, cậu hiểu không? Là ruột thịt của mình. Nhưng là trí thức, bọn mình không quen, không thích tin mù quáng. Bọn mình thấy xã hội có những khuyết tật, những cái cần sửa chữa. Mới lên tiếng cảnh báo Đảng cầm quyền thì phải đề xuất với Đảng, chứ còn đề xuất với ai?
Trích Vũ Thư Hiên Đêm giữa ban ngày, trang 567)
Những ngày báo hiệu mùa xuân là một đoạn trong bài thơ dài: Những người trên cửa biển in trong tập thơ của 4 người: Hoàng Cầm, Lê Đạt, Văn Cao, Trần Dần do nhà xuất bản Văn Nghệ phát hành.
Nói chung, mặc dầu Văn Cao nổi tiếng và thành công, nhưng cuộc sống suốt đời vẫn lầm than, túng thiếu nếu so với Phạm Duy ở miền Nam thì khác nhau một trời, một vực.
Khi chết, đám tang Văn Cao, Phùng Quán, Trần Dần, Trần Đức Thảo đều được tổ chức tương đối trọng thể mặc dầu chỉ là bề ngoài.
Xét cho cùng, tiếng nói của của những trí thức trong NVGP cho đến ngày Nguyễn Hữu Đang mất, 8/2/2007 vẫn bị ngăn chặn và kiểm soát.
Trường hợp Nguyễn Hữu Đang, biểu tượng chống đảng nói thay cho một lời kết luận
Nguyễn Hữu Đang (1913-2007)
(Xin tóm lược bài viết và phỏng vấn của bà Thụy Khuê).
Nguyễn Hữu Đang là một người trí thức đấu tranh cho tự do dân chủ hàng đầu và là cột trụ của phong trào NVGP.
Nguyễn Hữu Đang bị bắt, bị cầm tù trên trại Hà Giang, rồi bị quản thúc tổng cộng 59 năm, từ tháng 4 năm 1958 đến tháng 2 , năm 2007 đến khi ông mất.
Ông hoạt động và tham gia Mặt trận Dân chủ Đông dương cùng với Trần Huy Liệu, Nguyễn Đức Kinh cùng với Đặng Xuân Khu tức Trường Chinh.
Ông cũng là người được Hồ Chí Minh tin tưởng giao cho trọng trách tổ chức ngày lễ đài ngày 2/9/1945. Mà theo Nguyễn Hữu Đang kể lại: ông cụ giao cho tôi một mình, về rồi tập hợp một số anh em, phương tiện chỉ có hai bàn tay trắng, một đồng xu không có, một ki lô gỗ, ki lô xi măng cũng không có thì làm thế nào bây giờ trong hoàn cảnh khó khăn như vậy..
Và chỉ có 4 ngày, ông vận động hội Truyền Bá Quốc ngữ, hội Văn hóa Cứu quốc và hội Hướng đạo sinh, cả ba dưới quyền điều khiển của ông..
Nguyễn Hữu Đang đã thành công trong việc quy tụ hơn nửa triệu người ở các thành phần dân tộc khác nhau của mọi thành phần đến Ba Đình dự Ngày Độc Lập 2/9/45.
Đó là thành công không nhỏ của Nguyễn Hữu Đang.
Từ năm 1938-1945 ông hoạt động trong Hội Truyền Bá Quốc Ngữ với nhiều chức vụ như Ủy viên ban Trị sự Trung ương, trưởng ban cổ động.vv tiếp tục hoạt động chống nạn mù chữ.
1945-1946 giữ các chúc vụ Thứ trưởng bộ Thanh niên, chủ tịch Ủy Ban Vận Động Mặt Trận Văn Hóa.
Ông hoạt động trong NVGP từ tháng 9/1956 với Nhân Văn, số 1 và chấm dứt với Nhân Văn số 6 và bị đình bản tháng 12/56.
Tháng tư/1958, Nguyễn Hữu Đang bị bắt trên đường vào miền Nam.
Ngày 19/1/1960, ông bị đưa ra tòa án cùng với bà Thụy An, Trần Thiếu Bảo, Phan Tại và Lê Nguyên Chí…
Bị kết án 15 năm tù, 5 năm mất quyền công dân về tội: phá hoại chính trị.
Từ Hỏa Lò chuyển lên Yên Bái, rồi trại Hà Giang.
1973 được thả cùng với Thụy An, diện” Đại xá chính trị phạm trong Hiệp định Paris” và bị quản chế ở Thái Bình.
Sau này, theo Nguyễn Huy Tưởng:
“Nguyễn Hữu Đang tiêu cực. Ở đâu cũng thấy không vừa ý. Người có caractère, ở đâu cũng ảnh hưởng tới anh em. Với những tư tưởng rất là nguy hiểm, điển hình cho một chiến sĩ làm cách mạng bất mãn.”
Nguyễn Hữu Đang đã chọn đúng thời cơ.
Vị thế của Trường Chinh và đảng cộng sản yếu đi sau chiến dịch cải cách ruộng đất đẫm máu. Ngoai nước, việc hạ bệ Staline ở Đại hội XX ở Liên Xô là nguyên cớ cho cho những khuynh hướng tranh đấu cho tự do dân chủ có cơ hội hành động.
Nguyễn Hữu Đang với tài tổ chức và hùng biện trong lớp học 18 ngày, đã chiếm được cảm tình và lòng tin của giới trí thức và văn nghệ sĩ cấp tiến..
Vì vậy, ông nắm lấy cơ hội và đứng ra tổ chức NVGP với những người bạn từng hoạt động trong kháng chiến như Trương Tửu, Trần Thiếu Bảo, Lê Đạt, Hoàng Cầm đã làm giai phẩm mùa Xuân..
Vai trò chủ động của Nguyễn Hữu Đang đã được nhiều người chấp nhận: “Nếu không có Đang, không ai có thể tập hợp anh em được.. Sẽ không có tham luận với những đề nghị: gặp Trung ương, ra báo .. mà cũng không có tờ Nhân Văn.
Mạnh Phú Tứ coi Đang như tên đầu sỏ :
“Hắn lẩn mình và rút lui vào bí mật. Suốt bốn số báo đầu, người ta không thấy bài nào ký tên Nguyễn Hữu Đang.. Nhưng chính hắn là linh hồn của tờ báo.. Hắn tìm tiền, kiếm giấy, thu xếp việc ấn loát và viết bài, nhưng lại ký tên người khác.. Hắn che lấp những nguồn tài chính, những kẻ cung cấp phương tiện bằng hình thức dối trá là nêu danh những người góp tiền in báo, có một nhân lên mười. Hắn còn họp hành bí mật với những nhà văn chông Đảng, với những người tư sản và trí thức cũng đang muốn lợi dụng thời cơ để phất lên lá cờ chính trị.. Hắn luôn luôn bàn mưu, lập kế với bọn Trương Tửu.. Hắn đã trở thành một thứ lãnh tụ của một bọn người cơ hội có âm mưu chính trị.”
Kết luận Nguyễn Hữu Đang là một khuôn mặt, văn hóa và đấu tranh trên trường chính trị ở Việt Nam. Một người theo Đảng từ năm 16 tuổi nên hơn ai hết, ông hiểu rõ quy luật tuân thủ của một cán bộ cộng sản. Nhưng ông đã tự mình đứng ra ngoài trật tự ấy. Nhưng ông vẫn luôn luôn giữ vị trí tự do hành động cũng như tư tưởng của mình.
Nhưng cuối cùng thì Nguyễn Hữu Đang đã thất bại.. Sự thất bại của Nguyễn Hữu Đang cũng là sự thất bại CHUNG CỦA MỘT DÂN Tộc Và hậu quả của sự thất bại ấy còn kéo dài cho đến bây giờ..
Nó cho thấy Nước Việt Nam cho đến thế kỷ XXI vẫn còn chưa nhận ra được mình để thực hiện những quyền cơ bản và tất yếu nhất của con người mà đầu tiên là quyền Tụ Do tư tưởng.
Sụ thất bại của Nguyễn Hữu Đang cũng là sự thất bại của Phong trào NVGP dưới cái nhìn của Phùng Quán lúc cuối đời.
Ra khỏi nhà tù nhỏ với 15 năm lưu đầy từ trại giam này đến trại giam khác, cuối cùng Nguyễn Hữu Đang cũng được thả ra. Tuổi đã sấp xỉ 80, về Thái Bình, không nhà, không cửa, không vợ con, không việc làm.
Nhà văn Phùng Quán, ngày 26 tết, xin tiền vợ quyết đi thăm Nguyễn Hữu Đang ở quê hương Thái Bình. Hỏi thăm nhiều nơi, nhiều người, không ai biết Nguyễn Hữu Đang ở đâu. Cuối cùng cũng tìm ra chỗ ở của Nguyễn Hữu Đang. Ông đang tá túc tại trường Phổ thông cấp I, II xã Vũ Công. Ông Đang ở gian đầu hồi cái nhà bếp của khu tập thể giáo viên, trước mặt là ao cá bác Hồ của xã. Một cô giáo chỉ: Bác ấy đang ngồi ở bực cầu ao kia kìa. Tôi đi vòng quanh, lặng nhìn anh. Đầu anh đội cái mũ cối méo mó, khoác cái ruột áo bông thủng be bét, quần lao động màu cháo lòng, hai ống chân ôm vòng hai dây cao su đen, nom như vòng cùm sắt, chắn hẳn để nhét hai ống quần vào đó chống rét, lưng anh khòng hình chữ C viết nghiêng…
Tôi chợt nhớ cách đây rất lâu, tôi được nghe những người cùng thời với anh kể. Hồi Mặt trận Bình Dân, Nguyễn Hữu Đang là cán bộ Đảng được cử ra hoạt động công khai, ăn vận sang trọng như công tử của Hà thành, thắt cà vạt đỏ chói, đi khắp Trung, Nam Bắc diễn thuyết, oai phong hùng biện, tuyên truyền cách mạng. Mỗi lần cách mạng cần tiền để hoạt động. Nguyễn Hữu Đang có thể đến bất kì nhà tư sản Hà nội nào giàu có vay vàng và tiền. Mà những người này trao vàng, tiền cho anh đều không đòi hỏi một thứ giấy tờ gì, vì họ tin sâu sắc rằng trao tiền cho anh là trao tận tay cho cách mạng.
Và bây giờ, anh ngồi đó, gần 80 chục tuổi, không vợ, không con, không cửa, không nhà, lưng khòng chữ C viết nghiêng, tỉ mỉ cọ rữa những viên gạch vỡ- chẳng hiểu để làm gì- như người bõ già trong truyện Hương Cuội của NguyễnTuân.
Nguyễn Hữu Đang nhận ra tôi hỏi: Chú về đây từ lúc nào thế? Hai anh em chúng tôi ôm chặt nhau giữa bậc cầu ao và cả hai gương mặt già nua đẫm lệ.
Cái chái bếp căn hộ độc thân của anh rộng khoảng 5 mét vuông chặt kín những tư trang đồ đạc. Mấy cây sào ngọn tre gác dọc ngang sát mái, treo đến cả chục cái khăn mặt rách xơ như giẻ lau bát, áo may ô thủng nát, quần lao động vá víu. Cặp quần đeo lủng lẳng một chùm lục lạc làm bằng vỏ hộp dầu cao Sao Vàng xuyên thủng buộc dây thép, bên trong có hòn sỏi nhỏ. Đụng vào, chùm lục lạc rung lên leng keng, nghe rất vui tai.
Sau đó, tôi được anh giải thích chùm lục lạc. Đi lại trong đường làng, những đêm tối trời, anh thường bị những thanh niên đi xe đạp, xe máy phóng ẩu đâm sầm vào làm anh ngã trẹo tay, sẩy gối. Học tập sáng kiến của các đồng bào dân tộc ở Việt Bắc, treo mõ vào cổ trâu-trâu gõ mõ, chó leo thang, anh Đang chế chùm lục lạc đeo vào cạp quần trên đường vắng, báo hiệu có nghe tiếng lục lạc loong coong ngang thắt lưng tự nhiên cảm thấy đỡ cô độc.
Chính giữa gian trái có kê cái tủ gỗ tạp nhỏ, hai cánh mọt ruỗng không khép kín lại được, khóa một chiếc khóa lớn như khóa nhà kho. Trên nóc tủ, xếp một chồng mũ cối, mũ vải, mũ lá mà ở Hà nội người ta thường quẳng vào đống rác. Cạnh tủ là một cái giường cá nhân, bốn chân giường được thông đỡ bằng bốn chồng gạch. Trên giường một đống chăn bông rách thủng và một xấp quần áo cũ làm gối.. Sát chân giường kê một chiếc bàn siêu vẹo chỉ có hai chân, hai chân kia được thay bằng hai sợi dây thép buộc treo vào tường.
Anh nói giọng Lão Trang: Một cái bàn bốn chân là một con vật, khi nó chỉ còn hai chân, nó là một con người.
Trên mặt bàn xếp kín các chai lọ, vỏ đồ hộp. Dưới gầm bàn là mấy chục đôi dép cao su hư nát, đút quai, được bó thành tùng bó, hai cái vại muối dưa rạn nứt, sứt miệng, một đống bản lề như đống sắt vụn, đinh cong queo, màu dây thép han rỉ.
Hai cái vại tôi nhặt về cọ rửa sạch sẽ, lật đít lên làm thành cái ghế ngồi vừa vững chắc lại vừa mát. Chú ngồi thử xem, có khác gì ngồi trên đôn xứ thời Minh.Tất cả những đồ lề đó được phủ lên một lớp bụi lúc tôi bước vào gian buồng mờ mịt khói.
Anh dọn ra cái đĩa rồi chọn ra hai cát bát hương đậy viên gạch vỡ gắp ra năm sáu viên gì đó tròn tròn, đen xỉn nom rất khả nghi.. Anh chỉ vào một đĩa, giới thiệu thực đơn( Đĩa nay là chả cóc, đĩa này là chả nhái). Nhờ ăn hai thứ đặc sản nay mà tôi rất khỏe. Còn khỏe hơn cả chú.
Anh giải thích: Giờ này các cô giáo nấu ăn, bếp tập thể lẫn với khói, cái mũi được bồi dưỡng. Tôi đã trộn rơm với bùn trát những khe hở sát mái, nhưng khói vẫn cứ lọt sang. Anh cười: Chịu khói một chút, nhưng cũng có cái lợi, thỉnh thoảng được ngửi mùi xào nấu lẫn với khói, cái mũi được bồi dưỡng.
Trong việc dở nào cũng có việc hay và ngược lại.
Tôi nói: để em đạp xe ra chợ mua cái gì về ăn..
Thôi khỏi cần, chú về chơi hôm nay là rất gặp may. Sáng nay, tôi vừa chế biến được một mẻ thức ăn vô địch. Chú nếm rồi sẽ biết. Cơm cũng có sẵn rồi. Tôi mới nấu vào lúc sáng ủ vào lồng ủ rơm còn nóng hổi.
Ba năm trở lại đây, tôi phải ăn cơm nhão., nếu ăn cơm khô thì bị nghẹn..Tôi nấu cơm với nước vo gạo nên rất bổ.. Chẳng là các cô giáo thường bỏ phí nước vo gạo. Tôi đưa cho các cô cái chậu, dặn đổ nước vo gạo vào đấy cho tôi, để tôi chắt ra nấu lẫn với cơm.. Tinh túy của gạo là nằm trong nước vo, bỏ đi thật phí phạm.
Anh nói rồi anh xăng xái lấy chùm chìa khóa buộc chung với chùm lục lạc, mở khóa tủ tìm chai rượu. Tôi liếc nhìn vào mấy ngăn tủ, những xấp chai lọ, vỏ đồ hộp, vỏ lon bia và nhiều chồng các loại bao thuốc lá. Anh lúi húi tìm một lúc khá lâu rồi mới lôi ra được chai rượu cam còn già nửa. Đây rồi, bây giờ già hóa ra lẩm cẩm. Để chỗ này lại hóa ra tìm chỗ khác.
Tôi mỉm cười nói: nhìn anh cứ tưởng anh là một nhà quý tộc Nga thời Sa Hoàng. Tự tay tìm thứ rượu quý cất giữ 100 năm trong hầm rượu để đãi khách quý.
Tôi chỉ những chồng bao thuốc lá nói: Anh chơi sưu tập những bao thuốc lá à?
Ông gọi những bao thuốc lá ngoại là hàng Đối Lưu.
Ông Đang đổi những bao thuốc lá ngoại cho lũ trẻ mà ông gọi là lực lượng quần chúng, và lũ trẻ bán cho ông những con cóc, con nhái. Đổi ba số lấy ba con cóc hoặc năm con nhái. Bởi vậy tôi mới nói là hàng Đối lưu. Chú hiểu chưa. Mỗi tháng, tôi chỉ cần ba, bốn chục cái vỏ bao là thừa chất đạm, mà là loại đạm cao cấp. Chú ăn thịt cóc của của tôi rồi thấy các thịt khác đều nhạt hoét…
Anh rót rượu ân cần chọn viên chả bỏ vào bát tôi, âu yếm, trân trọng làm tôi ứa nước mắt.
Thấm thoát như thế mà đã 47 năm trôi qua.. Anh còn nhớ như in ngày hôm đó..Tại sao tôi nhớ, vì đó là thời khắc lịch sử, 28 tháng tám, phải được tính từng phút một. Năm đó, tôi bước vào tuổi băm ba. Chính phủ cách mạng lâm thời họp tại Bắc Bộ phủ.. để quyết định ngày ra mắt quốc dân đồng bào… Hôm đó, tôi có việc cần giải quyết gấp nên đến nơi thì phiên họp vừa giải tán. Vừa bước lên mấy bậc thềm thì cụ Nguyễn Văn Tố từ trong phòng họp đi ra. Cụ mừng rỡ chụp lấy tay tôi nói: anh vào ngay đi, cụ Hồ đang đợi anh trong đó. Tôi theo cụ Tố vào trong. Đó là lần đầu tiên, tôi được gặp mặt ông cụ. Ông cụ ngồi ở ghế tựa, mặc bộ quần áo chàm, tay chống lên ba toong. Cụ Tố kéo tôi lại trước mặt cụ, giới thiệu: “ Thưa cụ, đây là ông Nguyễn Hữu Đang, người mà phiên họp quyết định cử làm Trưởng ban tổ chức ngày lễ.. Cụ Hồ nhìn tôi một lúc với cặp mắt rất sáng, cặp mắt mà sau này thần dân cả nước đồn rằng có bốn con ngươi..- như muốn cân nhắc đánh giá người mà cụ quyết định giao trọng trách. Cụ Hồ hỏi tôi với giọng Nghệ rất gần giọng cụ Phan Bội Châu mà có lần tôi đã được nghe. Chính phủ lâm thời quyết định làm lễ ra mắt quốc dân đồng bào vào ngày mồng hai tháng chin. Chú có đảm đương được việc tổ chức buổi lễ không? Tôi tính rất nhanh trong đầu, tháng tám có 31 ngày, như vậy là chỉ còn bốn ngày thôi. Tôi suy nghĩ cân nhắc từng phút hình dung ra tất cả những khó khăn mà tôi phải vuợt qua trong khi mình chỉ có hai bàn tay trắng.. Tôi nói với cụ Hồ: Việc cụ giao là quá khó, vì gấp quá rồi.
Cụ Hồ nói ngay, có khó thì mới giao cho chú.
Cụ nói thế khiến tôi bừng bừng khí thế muốn lập lên được những kỳ tích.
Tôi đứng dạy, thưa cụ, vậy con xin nhận nhiệm vụ.. Con xin hứa cố gắng hết sức để hoàn thành nhiệm vụ.
Cụ Hồ dáng bộ rất vui vẻ…
Cụ Hồ đứng dạy bắt tay tôi: thế thì chú ra về bắt tay ngay vào việc..
Nghĩ thế nào, tôi quay lại. Cụ Hồ hỏi, chú còn cần gì nữa? Thưa cụ để hoàn thành trọng trách, xin cụ trao cho con một quyền. Quyền gì chú cứ nói đi. Quyền được huy động tất cả những gì cần thiết cho buổi lễ về người cũng như về của.. Được rồi, tôi trao cho chú cái quyền đó. Nếu ai hỏi huy động theo lệnh của ai? Cho phép chú được trả lời theo lệnh của chủ tịch Hồ Chí Minh.
Công việc đầu tiên là tôi thảo một công văn, anh vừa nói vừa gắp thêm mấy viên chả cóc trong bát hương..rồi kể tiếp.. Nội dung như sau: ngày mồng 2 tháng 9, năm 1945 Chính phủ Cách mạng Lâm thời sẽ làm lễ ra mắt quốc dân đồng bào, tuyên ngôn độc lập tại vườn hoa Ba Đình. Đồng bào được mời đến hội quán Trí Tri, phố Hàng Quạt gặp ban tổ chức. Thông cáo được gửi ngay tới tất cả báo chí hằng ngày với hàng tít thật lớn chạy hết trang báo..Người đến chật Hội quán. Người ghi tên vào các công tác, người góp tiền, góp vàng, góp vải vóc, gỗ ván. Nhiều người từ chối không lấy giấy biên nhận..Biết bao anh hùng, liệt nữ đóng góp cho nền độc lập của dân tộc đâu có lấy giấy biên nhận.. Tôi mời mọi người dự cuộc họp chớp nhoáng và đưa ra ý kiến: Việc cần thiết trước tiên là phải dựng một lễ đài Độc Lập thật đẹp, thật lớn, thật uy nghi..xứng đáng với ngày lịch sử trọng đại này tại trung tâm vườn hoa Ba Đình để chính phủ lâm thời đứng lên ra mắt. Một người chạc ba mươi tuổi, ăn mặc lối nghệ sĩ bước ra nói: Tôi là họa sĩ Lê Văn Đệ, tôi xin tình nguyện nhận việc dựng lễ đài.. Trưa nay, tôi sẽ mang bản phác thảo lễ đài đến ban tổ chức xem xét. Tôi bắt tay họa sĩ nói: Tôi được biết tên tuổi anh từ lâu và cũng nhiều lần được xem tranh của anh.. Tôi xin thay mặt Ban tổ chức hoan nghênh việc đóng góp của anh.
Nhưng lễ đài là một công trình kiến trúc tuy dựng gấp rút, tạm thời, nhưng phải đặt những tiêu chuẩn không thể thiếu của nó như sự vững chắc, sự hài hòa công trình với tổng thể. Nói ví dụ nếu như không vững chắc, nó đổ xụp xuống thì ngày lễ coi như thất bại. Bởi vậy cần một kiến trúc sư phối hợp với anh. Một người trẻ tuổi ăn mặc chỉnh tề từ trong đám đông bước ra tự giới thiệu: Tôi là kiến trúc sư Ngô Huy Quỳnh cùng hoạt động trong hội Văn Hóa Cứu Quốc với anh Phạm Văn Khoa. Hôm qua được anh Khoa cho biết ý đồ của Ban tổ chức . Tôi đã vẽ xong bản đề án thiết kế lễ đài. Anh Quỳnh trải cuốn giấy can cầm sẵn trên tay trải lên mặt bàn. Đó là toàn cảnh lễ đài Độc Lập mà sau này chú được nhìn thấy trên báo chí. Bản vẽ thật đẹp, thật chi tiết tỉ mỉ. Lễ đài với tổng thể vườn hoa Ba Đình vị trí dựng lễ đài, chiều cao, chiều rộng, mặt bằng, mặt cắt ngang, cắt dọc, độ lớn các xà gỗ, tổng diện tích mặt ván ốp lát..
Sau khi nghe anh Quỳnh thuyết trình, tôi xem xét cân nhắc rồi đặt bút ký duyệt bản thiết kế, đóng dấu ban tổ chức. Sau đó, tôi nói với hai anh Lê Văn Đệ và Ngô Huy Kình là Ban tổ chức quyết giao việc này cho hai anh.(Các anh cần gì, chúng tôi cố lo chạy đầy đủ. Hiện nay, chúng tôi có một kho với bảy ngàn thước len đỏ, cần dùng bao nhiêu, các anh cứ lấy mà dùng).
Lễ đài phải được dựng xong trong vòng 48 giờ. Đúng 5 giờ sáng ngày mồng 2 tháng 9, tôi sẽ đến nghiệm thu. Chúc các anh thành công.
Sáng ngày 31/tháng 8, tôi đến Bắc bộ phủ gặp cụ Hồ như đã chỉ thị. Sau khi nghe tôi bá cáo ngắn gọn, đầy đủ mọi việc có liên quan tới ngày lễ. Cụ nói giọng hết sức nghiêm trọng: “ “Chú phải nhớ ngày 2/9 tới sẽ là một ngày lịch sử. Đó là khép lại cuộc cách mạng tháng Tám và ngày khai sinh nước Việt Nam Dân Chủ Cộng Hòa”,
“ Ông Đang ơi, ông Đang ơi, tiếng con nít gọi nheo nhéo ngoài cửa cắt ngang câu truyện của anh… Tôi nhìn ra thấy hai chú bé chạc 9, 10 tuổi, mỗi chú cầm một cành tre thõng thượt một con rắn nước, mình đầu cành tre, đầu bị đập nát còn rỉ máu một con rắn nước, mình nhỏ bằng chuôi dao: “ Ông có đổi rắn nước không ạ?
Anh Đang bỏ đũa bước ra cửa, xem xét cẩn thận hai con rắn nước rồi nói. “ Các cháu định đổi như thế nào?. “chúng cháu xin mỗi con rắn hai cái vỏ bao ba số.”.. “ Các cháu đừng giở thói bắt chẹt”. Giọng nói và dáng bộ của anh đã chuyển sang giọng dịch vụ đổi chác. Mỗi con rắn này chỉ giá trị bằng hai con cóc. Nhưng thôi thì ông cũng đành chịu thiệt vậy. Mỗi con một vỏ bao ba số, các cháu có đổi thì đổi, không đổi thì thôi… Hai chú bé ngần ngừ một lúc rồi nói: chúng cháu đổi ạ. Anh quay vào, mở khóa tủ, chọn lấy ra hai cái vỏ bao ba số, đưa cho mỗi chú một chiếc. và cầm lấy hai con rắn. Hai chú bé cũng quan sát cẩn thận hai cái vỏ bao không kém ông Đang xem xét hai con rắn. Một chú nói:” Ông đổi cho cháu cái vỏ bao khác.., cái nay bên trong không có tờ giấy vàng. Anh cầm lấy cái vỏ bao xem lại cười. Được ông sẽ đổi cho bao khác. Sau này chú mà làm cán bộ thu mua thì nhà nước không phải chịu thua thiệt.
Anh cầm hai con rắn bỏ vào cái rổ con ở góc nhà, mặt tươi hẳn lên như người buôn bán vừa vớ được món hời. “ Thịt rắn còn bổ hơn thịt nhái, tối mai tôi sẽ đãi chú món rắn om riềng mẻ.
Tôi ở chơi với anh Đang ba ngày, thuê một anh phó nháy ở xã rên chụp mấy pô ảnh làm kỷ niệm.
Bữa cơm tiễn tôi, anh có vẻ mặt hơi buồn, vừa dùng đũa tém tém mấy khúc rán om mặn chát muối trong đĩa, anh vừa nói: Hiện nay tôi đang cố gắng hoàn thành thiên hồi ký thuật lại tất cả những gì có liên qun đến thế sự, kể từ khi bước chân vào con đường hoạt động cách mạng cho đến những năm tháng gần đây..Trong hồi ký, tôi sẽ đề cập đến những việc mà từ trước tới nay tôi chưa hề tiết lộ với ai. Ví dụ như bản thảo “Tuyên ngôn Độc lập”, nhưng không kịp, vì bản chính đã đưa đi in mất rồi. Là Trưởng ban tổ chức ngày lễ, tôi phải phụ trách việc in ấnnhững tài liệu có liên quan đến vận mệnh đất nước này, nhưng như chú biết đấy hiện nay trong Bảo tàng Hồ Chí Minh cũng như Bảo tàng lịch sử không có bản thảo “ Tuyên Ngôn Độc Lập.” Tôi sợ làm không kịp mất, gần 80 chục tuổi rồi mà lại không có điều kiện làm việc, ban đêm coi như chịu chết, đèn đón tù mù, đúng là đóm thật. Anh im lặng một lúc lâu, nhìn tôi rồi ngẩng lên hỏi tôi. “ Chú có biết điều tôi lo lắng nhất hiện nay là gì không? Không đợi tôi đoán, anh nói luôn: Tôi lo lắng nhất là không biết chết ở đâu. Lúc sống thì tôi ở nhờ nhà ai chẳng được. Ở đây cũng như ở trên Hà Nội. Nhưng lúc chết thì người thân mấy cũng làm phiền người ta. Có ai muốn một người không phải ruột rà máu mủ lại nằm chết trong nhà mình? Ngay cả cái chái bếp này cũng vậy, tôi nằm chết phiền đến nhà trường, các thày cô, các cháu học sinh.. Bởi vậy mà hai năm nay, tôi không muốn lên Hà Nội. Ở đây, tại quê hương bản quán, tôi đã chọn sẵn chỗ để nằm chết. Chú ra đây tôi chỉ cho, đứng ở đây cũng nhìn thấy.
Tôi theo anh ra, đứng trên cái trụ xi măng cầu ao cá. Gió mùa Đông-Bắc lạnh thấu xương tổi thốc vào mặt hai anh em. Anh chỉ tay về phía một bụi tre gần cuối xóm đơn độc giữa cánh đồng, ngọn tre đang vật vã trong gió buốt.” Đấy, dưới chân bụi tre ấy có một chỗ trũng, nhưng bằng phẳng, phủ đầy lá tre rụng, rất vừa người tôi. Tôi sẽ nằm đó chết để khỏi phiền ai. Tôi đã chọn con đường ngắn nhất để có thể bò kịp đến đó, trước khi nhắm mắt xuôi tay.”
Trở vào nhà, cả người tôi ớn lạnh, chắc là bị cảm… Tôi dốc hết rượu ra bát, uống ực một hơi chống lạnh. Rượu vào lời ra, tôi cất giọng ngâm to mấy câu thơ của Phùng Cung gửi tôi về tặng anh:
Gót ngọc men về thung cũ
Quỳ dưới chân quê
Trăm sự cúi đầu.
Xin quê rộng lượng
Chút thổ phần bó xéc cuối thôn.
Đôi dòng kết luận
Bạn đọc cần đọc từng câu, từng chữ của Phùng Quán. Mỗi câu, mỗi chữ đều phản ánh tâm tư con người Nguyễn Hữu Đang.
Nó nói lên tất cả, nó gián tiếp “chửi cha” chế độ, trù dập con người, phải ty tiện đổi chác để được con rắn nước, con cóc, con nhái mà bình thường chỉ cần nghe nói đến đã lợm giọng, muốn nôn mửa huống chi khen ngon và lại còn khen lấy khen để là bổ dưởng dưỡng.
Mỗi lời khen của Nguyễn Hữu Đang là một lời tố cáo gián tiếp một chế độ bất nhân, mất nhân tính.
Tuy nhiên, về mặt chính trị khách quan mà nói, các cuộc nổi dạy ở BaLan, Hungary, Tiệp Khắt là một sự nổi dạy của quần chúng.
Không có sự vùng dậy của quần chúng nhân dân, các cuộc nổi dạy ở Đông Âu chắc chắn đi đến thất bại.
Điều đó đau xót cho thấy rằng, phong trào NVGP là một cuộc đối đầu đơn độc giữa nhà cầm quyền và một nhóm trí thức đơn độc mà quần chúng thản nhiên, thờ ơ đứng bên ngoài như một kẻ ngoài cuộc.
Sự thật cho thấy, nhà cầm quyền từng bước một cho thấy họ đàn áp thẳn tay mà hai nạn nhân hàng đầu là bà Thụy An vốn không thuộc nhóm NVGP và người cầm đầu là Nguyễn Hữu Đang.
Và kể từ đó đến ngày hôm nay 2025 đã không còn một cơ hội đứng lên tranh đấu đòi tự do dân chủ.
Một số cá nhân tranh đầu lẻ loi nhận những án tù trước sự thờ ơ, thản nhiên của trong số hơn 106 triệu người dân như trường hợp Trần Huỳnh Duy Thức hiện nay.